فراز ناقص و فرود کامل؛ روایت به حاشیه رفتن جریان صدر در عراق و درس­های آن برای رهبران جریان شیعی

انتخابات پارلمانی سال ۲۰۲۱ عراق (اکتبر ۲۰۲۱) موجب شد تا فراکسیون صدر با عنوان ائتلاف «سائرون» با کسب ۷۳ کرسی، مانند دوره قبل در جایگاه اول پارلمان عراق باقی بماند. بعد از ائتلاف سائرون به رهبری مقتدی صدر، ائتلاف «تقدم» به رهبری محمد الحلبوسی، رئیس کنونی پارلمان عراق نیز ۳۳ کرسی کسب کرد. ائتلاف «دولت قانون» نوری المالکی با ۳۳ کرسی و «حزب دموکرات کردستان» با ۳۱ کرسی در جایگاه های بعدی قرار داشتند. در این انتخابات ائتلاف فتح (به رهبری هادی العامری و نزدیک به جمهوری اسلامی ایران) افول داشت و از ۴۸ به 17 کرسی رسید.

پس از انتخابات، مقتدی صدر روحانی و سیاستمدار شیعه، روز به روز به هدف خود برای تشکیل یک دولت «اکثریت ملی» و به حاشیه راندن گروه‌های رقیب شیعه که بسیاری از آنها متحدان ایران هستند نزدیکتر شد. وی بازیگر اصلی در تشکیل دولت عراق بود و اکنون بسیاری از مردم عراق با شعارهای وی در رابطه با لزوم اصلاحات سیاسی و مبارزه با فساد آشنا بودند به همین خاطر  پس از پیروزی ائتلافش در یک سخنرانی تلویزیونی تاکید زیادی بر اصلاحات و مبارزه با فساد داشت و این پیروزی را پیروزی بر شبه نظامیان قلمداد کرد. تحولات سیاسی متعددی پس از این انتخابات بوجود آمد که اعتراضات گسترده و تحصن معترضان به نتایج انتخابات و بیان تقلب در آن بود. گرچه هادی العامری ادله خود برای تقلب در انتخابات را به دادگاه فدرال عراق تسلیم کرده بود اما در نهایت این ادعا رد شد و شرح کامل این وقایع را باید در مقاله دیگری تشریح و تبیین کرد. آنچه اهمیت دارد بررسی پیشرفت مداوم جریان صدر و افول پی در پی جریانات سنتی شیعه در این انتخابات و پیامدهای آن است.

با توجه به مشارکت اندک عراقی ها (مشارکت ۴۴ درصدی) انتظار نمی رفت که اوضاع به ثبات برسد و چشم انداز امیدبخشی را ایجاد نماید. افول جریان های سنتی عراق مانند ائتلاف فتح که شاخه سیاسی حشدالشعبی بوده و برای دومین بار در انتخابات شرکت می کرد و شخصیت هایی مانند هادی العامری، سید عمار حکیم، نوری المالکی و … در این انتخابات معنای مشخص داشت؛ فضای سیاسی عراق دچار تغییر و تحول شده بود و کاهش سطح اعتماد عمومی به خصوص نسل جوان عراق به این جریان، نتیجه خود را در انتخابات نمایان ساخته بود. بعلاوه این جریان ها و شخصیت ها احتمالا دیگر نمی توانند به عنوان چهره های تاثیرگذار ملی در عراق ایفای نقش نمایند.

مقتدی صدر از ابتدا اعلام کرده بود که در صورت پیروزی در انتخابات، تمام تلاش خود را برای کوتاه کردن دست عوامل خارجی از امور داخلی عراق و محدود کردن سلاح صرفا در دست ارتش عراق، خواهد کرد. این موضوع مستقیما به حشدالشعبی و گروه های شیعه مسلح عراق معطوف بود که تلاش­های زیادی در مقابله با تروریسم داعش و حفاظت از عراق در برابر آن داشتند. سازمانی که پس از شکست داعش نیز فعالیت آنها ادامه دارد و در عملیات­های متعددی موفق به دستگیری عوامل داعش در مناطق غربی عراق و خنثی سازی عملیات های تروریستی متعدد شده اند. اهمیت این موضوع وقتی بیشتر می­شود که سیاست صدر – در صورت وقوع – عملا در مسیر مقاومت عراق و سوریه اختلال ایجاد می­کرد چرا که صدر پیش‌تر اعلام کرده بود که با فعالیت­های برون مرزی گروه­های عراقی مخالف است. به استدلال وی آنها ممکن است پای عراق را به درگیری­های منطقه ­ای باز کنند که در شرایط کنونی عراق اصلا مناسب نیست و به ضرر مردم تمام خواهد شد. ضمن اینکه گفتمان ملی گرایانه صدر ممکن بود برای دولت­های عربی منطقه بسیار جذاب باشند و این گفتمان در دراز مدت، دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران در کشورهای منطقه را به چالش بکشد.

ادامه فعالیت­های مقتدی صدر ضمن تضعیف مقاومت و ایجاد فاصله بیشتر میان مردم عراق و حشدالشعبی می­توانست در داخل عراق نیز اتفاقاتی مشابه تظاهرات میلیونی آنها در سال ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ رقم بزند؛ چرا که وعده ­های اصلاحات و سازماندهی اوضاع سیاست داخلی با کوتاه کردن دست عوامل خارجی لزوما به بهبود اقتصادی و رفاه ملت عراق ختم نمی­شد. مقتدی صدر عملا بدون هیچ برنامه راهبردی و صرفا با شعارهای ملی گرایانه پا به میدان گذاشته بود و مواجه شدن او با مشکلات عدیده عراق می­توانست عدم کار آمدی وی را برای جامعه عراق نمایان سازد.

در نهایت آنچه انتظار آن می­رفت محقق شد و جناح­های عراقی نتوانستد برای پیشبرد امور سیاسی و اقتصادی هماهنگ شوند. مقتدی صدر در ۲۹ آگوست ۲۰۲۲ با اعلام بیانه­ ای از سیاست کناره گیری کرد و نمایندگان ائتلاف وی نیز از پارلمان استعفا دادند. برخی کارشناسان معتقدند که این اقدام یک فرار رو به جلو بود تا مقتدی صدر در ادامه حرکت­ های ملی­‌گرایانه خود نشان دهد صحنه سیاسی کنونی در عراق خسته کننده است و راه حلی برای برون رفت از این وضعیت با فشارهای سیاسی داخلی و خارجی ذینفعان قدرتمند عراقی وجود ندارد.

وی در سخنرانی خود اعلام کرد که عراق نیاز به دولت اکثریت دارد که در خدمت مردمش باشند. برخی از کارشناسان نیز حرکت مقتدی صدر به سمت ایفای نقش رهبری جریان شیعه در عراق و واکنش آیت الله سیدکاظم حائری می­دانند که طی بیانیه ای به دلیل کهولت سن و بیماری از مرجعیت شیعیان عراق کناره­ گیری کرد و بیان کرد که: «بر همه مومنان لازم است که از ولی فقیه، رهبر انقلاب اسلامی، حضرت آیت الله العظمی خامنه ای اطاعت کنند.»

آیت‌الله محمد صادق صدر (پدر مقتدی صدر) قبل از شهادتش مقلدینش را پیروی از آیت‌الله العظمی شیخ کاظم حائری فراخوانده بود. دفتر مقتدی صدر پس از اعلام کناره گیری وی در بیانیه‌ای اعلام کرد: تصمیم گرفته شد که از این پس هرگونه مداخله در امور سیاسی، دولتی و رسانه‌ای به نام جریان صدر ممنوع باشد.

مطالعه تاریخی فراز و فرود جریان صدر و تاثیرات آن بر سپهر سیاسی عراق برای کارشناسان و تحلیل­گران منطقه بسیار مهم است. گرچه در روزگار کنونی شاهد حرکت­های سیاسی سابق صدر نیستیم اما تجربه این انتخابات و حوادث بعد از آن مشخص کرد که رهبران جریان شیعه در عراق باید برای حفظ وحدت مردم و حشدالشعبی و جلوگیری از عمیق شدن گسست شیعی-شیعی بسیار تلاش کنند و تصمیمات بهتری بگیرند.