دانش نظامی: تانک ذوالفقار

تاریخچه:
اولین نمونه تانک ذوالفقار با نام ذوالفقار-۱ شناخته می‌شود. این تانک اولین بار در سال ۱۳۷۳ معرفی شد. طبق بررسی های انجام شده، ساخت و طراحی تانک توسط امیر سرتیپ میریونس معصوم زاده اولین رئیس جهاد خودکفایی ارتش انجام شده است. احتمالا کار طراحی و ساخت این تانک از سال ۶۷ تا ۷۳ طول کشیده باشد. امیر معصوم زاده تا زمان بازنشستگی یعنی سال ۱۳۷۸ عهده‌دار سمت ریاست در جهاد خودکفایی ارتش بود.

صنایع شهید کلاهدوز در سال ۱۳۶۷ افتتاح شد. این واحد صنعتی وابسته به وزارت دفاع بوده و هدف اصلی از ایجاد آن، تولید ادوات زرهی به خصوص تانک ذوالفقار اعلام شده بود. این مجموعه با توجه به توان صنعتی بالا انواع واگن‎‌های قطار و تجهیزات سنگین را نیز تولید می‌کند. اما علیرغم هدف اصلی از ایجاد این مرکز صنعتی که برای تولید تانک ذوالفقار بود، تانکهای ذوالفقار دیده شده در خدمت نیروی زمینی زیاد نیستند. در برخی منابع عنوان شده است که تاکنون ۱۰۰ عراده تانک ذوالفقار-۱ تولید شده است اما به دلیل رسمی نبودن آن، صحت سنجی این امر کار آسانی نیست.

در مورد زمان معرفی تانک ذوالفقار-۲ اطلاعات کاملی در دسترس نیست و مجموعه اطلاعات مخدوش است. اما با بررسی انجام شده احتمالا تانک ذوالفقار-۲ بین سالهای ۷۸ تا ۸۳ معرفی شده است. تصاویر با کیفیتی از تانک ذوالفقار-۲ در دسترس نیست. برجک در ذوالفقار-۲ تغییرات زیادی داشته و این برجک نسبت به نسخه اولیه کشیده تر شده است. در شاسی ذوالفقار ۲ نسبت به نسخه اولیه حداقل یک چرخ به آن افزوده شده است. با توجه به خرید، تولید و به‌کارگیری تانکهای T-72 در میانه دهه ۷۰ احتمال زیاد تغییر اصلی در برجک و تعداد خدمه رخ داده باشد. در تانک ذوالفقار-۲ احتمالا از گلوله‌گذار خودکار مشابه تانک T-72 استفاده شده و تعداد خدمه به ۳ نفر کاهش یافته است.

تانک ذوالفقار-۳ اولین بار در جریان رژه فروردین ماه ۱۳۹۰ دیده شد. این تانک نیز از شاسی ذوالفقار -۲ استفاده کرده و برجک آن نیز شباهت زیادی به برجک ذوالفقار-۲ دارد. در سال ۹۵ نیز تغییراتی بر روی ذوالفقار-۳ دیده شده که بیشتر مربوط به طراحی جلو برجک بود. به نسخه‌ای که در سال ۹۵ رونمایی شد، ذوالفقار-۳E نیز گفته می‌شود.

طراحی:
همانطور که در بخش تاریخچه بیان شد، ذوالفقار-۱ دارای تعداد چرخ کمتری نسبت به نسخه های بعدی است. برخلاف گفته‌ها که شاسی ذوالفقار-۱ را مشابه M60 یا M48 عنوان میکنند، با بررسی دقیقتر شاسی، می‌توانیم بگوییم که شاهد یک طراحی مستقل هستیم.

شاسی ذوالفقار-۱ از طراحی مدرن‌تری نسبت به M48 بهره میبرد و تنها شباهت شاسی ذوالفقار با M48 در تعداد چرخ‌های آن یعنی ۷ عدد است. شاسی M48 به روش ریخته‌گری ساخته شده و با یک نگاه، تفاوت شاسی ذوالفقار و M48 از یکدیگر مشهود است.

در مورد شباهت تانک ذوالفقار-۱ با تانک M60 میتوان گفت بیشترین شباهت در شاسی این دو تانک دیده می شود. هر دو از تعداد چرخ برابر و شکل یکسان طرحی در جلو شاسی بهره می برند. با این حال، ارتفاع شاسی در تانک ذوالفقار کمتر است. به همین دلیل به‌جای سه چرخ نگهدارنده در بالا از پنج چرخ استفاده شده است تا با کاهش ارتفاع شاسی تداخلی در عملکرد چرخ و زنجیر در مسیرهای ناهموار ایجاد نشود. کاهش ارتفاع و تغییرات اعمال شده میتواند نشان دهنده تغییر سیستم تعلیق نیز باشد. با توجه به موارد گفته شده، شاسی ذوالفقار-۱ با وجود شباهت با M60 اما از یک طراحی مستقل استفاده کرده است.
با وجود شباهت در دو طرح ذوالفقار-۱ و M60 بسیاری از کارشناسان استفاده از موتور AVDS-1790 با توان ۱۰۰۰ اسب بخار متعلق به تانک M60 را بسیار محتمل دانسته اند.

یکی از شروط بقا در جنگ های زرهی دیرتر دیده شدن است. از این رو، در طراحی تانک ذوالفقار-۱ نیز تلاش شده است تا ارتفاع تانک کاهش یابد و از نظر شناسایی بصری در میدان نبرد، کمتر در دید دشمن قرار بگیرد. طراحان این تانک، کاهش ارتفاع در شاسی را برای دستیابی به این موضوع مورد توجه قرار داده اند. به همین منظور از تعداد چرخهای کوچ نگهدارنده در بالای شنی تانک بیشتر استفاده شده است. دلیل این کار جلوگیری از تداخل حرکت چرخها و زنجیر در مسیرهای با ناهمواری‌های زیاد است. این امر احتمال خرابی چرخ یا زنجیر را در طول حرکت در مسیرهای ناهموار را کاهش میدهد.

طراحی شاسی ذوالفقار ۲ و ۳ در نگاه اول شباهت زیادی به شاسی آبرامز آمریکایی دارد. به نظر می‌رسد در روند طراحی شاسی ذوالفقار ۲ و ۳ تلاش شده است تا با الگوگیری از شاسی آبرامز، طرحی مدرن ارائه شود.

بررسی تانک ذوالفقار-۳:
تانک ذوالفقار-۳ یک تانک اصلی میدان نبرد ایرانی است. این تانک حاصل تجربه هشت سال دفاع مقدس و ساخت تانک ذوالفقار-۱ در سال ۱۳۷۳ است.

تانک ذوالفقار-۳ از توپ ۱۲۵ میلیمتری 2A46 استفاده می‌کند. این توپ با توجه به اسناد تصویری از همان ابتدا بر روی ذوالفقار-۱ نیز وجود داشته است. به احتمال زیاد در ابتدا ایران سعی بر خرید توپ از انواع غربی نموده، زیرا سازمان رزم ارتش بر پایه ادوات غربی بنا شده است. اما با توجه به تحریم‌های غرب علیه ایران، از توپ ۱۲۵ میلیمتری 2A46 روسی استفاده شد. این توپ هم بر روی تانکهای غنیمتی جنگ موجود بود و هم با توجه به شرایط اقتصادی روسیه بعد از فروپاشی شوروی، امکان خرید آن از روسیه فراهم بود.

ایران در اواسط دهه ۷۰ شمسی موفق به خرید و تولید تانک T-72 از روسیه شد. این تانک به صورت کیت وارد کشور شده و عملیات مونتاژ در ایران انجام می‌شد. این امر موجب شد تا ایران در نمونه‌های بعدی ذوالفقار علاوه بر توپ ۱۲۵ میلیمتری از سیستم بارگذاری خودکار چرخفلکی تانک T-72 نیز استفاده کند. امروزه ایران خود تولیدکننده توپ ۱۲۵ میلیمتری 2A46 تحت لیسانس روسیه است.

برد موثر توپ مورد استفاده در تانک ذوالفقار-۳ حدود ۳۰۰۰ کیلومتر است. برای افزایش دقت این توپ از سامانه کنترل آتش KAT-72 ساخت ایران استفاده شده است. این سامانه کنترل آتش، نتیجه انتقال فناوری و تولید سامانه EFCS-3-55 ساخت اسلوونی است. این سامانه تانک ذوالفقار را قادر به شلیک به هدف متحرک در فاصله ۲۰۰۰ کیلومتری میکند در حالی که خود تانک ذوالفقار نیز در حال حرکت باشد. همچنین سیستم کنترل آتش KAT-72، امکان اصابت شلیک اول در فاصله ۲۲۰۰ متری در حالت سکون را برای تانک ذوالفقار-۳ فراهم میکند.

این تانک از یک فاصله یاب لیزری تولید شرکت صاایران استفاده می کند که توان سنجش فاصله، حداکثر ۱۰۰۰۰ متر با دقت بالا را دارد. سامانه کنترل آتش از سنسور سنجش باد، سنجش دما و سنجش انحراف توپ نیز بهره میبرد. هر چند در بسیاری از تصاویر تمام بخش های سامانه بر روی تانک دیده نمی شود اما مشخصات عمومی سامانه کنترل آتش شامل موارد یاد شده است.

ذوالفقار-۳ از یک سامانه محافظت در برابر حملات هسته‌ای، بیولوژیکی و شیمیایی (Nuclear, Biological and Chemical-NBC) نیز بهره میبرد.

تانک ذوالفقار-۳ از یک پریسکوپ ۳۶۰ درجه برای فرمانده، یک سایت دید روز و شب برای توپچی و یک پریسکوپ برای توپچی استفاده می کند. همچنین تانک شامل ۱۲ نارنجک انداز دودزا (هر طرف ۶ عدد) است.

در نمونه‌های اولیه، علاوه بر توپ ۱۲۵ میلیمتری اصلی، یک مسلسل ۱۲/۷ میلیمتری دوشکا (Dshk) برای فرمانده و یک مسلسل ۷/۶۲ MG3 (مسلسل ژ۳) برای توپچی به‌عنوان تسلیحات ثانویه بر روی تانک نصب شده است. مسلسل‌ها فاقد کنترل از راه دور بوده و خدمه تانک برای استفاده از آنها باید از داخل تانک خارج شوند. اما در نمونه‌های پیشرفته‌تر ذوالفقار ۳، یک مسلسل دوشکا با قابلیت کنترل از راه دور نیز به این بخش اضافه شده است.

نکته‌ای که در این بخش جلب توجه می‌کند، استفاده از سه مسلسل بر روی تانک است. به‌صورت کلی به‌کارگیری این تعداد از مسلسل بر روی تانک‌های مدرن امروزی مرسوم نیست و زیاده روی محسوب می‌شود. همچنین امروزه در تانک‌های مدرن تماما از مسلسل‌های ریموت یا کنترل از راه دور استفاده می‌شود. وجود یک مسلسل کنترل از راه دور برای توپچی و یک مسلسل کنترل از راه دور برای فرمانده در جنگ شهری می‌تواند بسیار کاربردی تر از چینش فعلی باشد. زیرا هم نیرو را از آتش مستقیم دشمن دور میکند و هم حجم آتش زیاد بدون چرخش برجک را در چند جهت فراهم می‌کند. در بسیاری از تانکها مسلسل توپچی هم محور با تانک بوده و از داخل تانک به کار گرفته میشود.

در برخی تصاویر منتشر شده از تانک ذوالفقار-۳، برای پنهان کاری بیشتر و بالا بردن درجه حفاظت از تورهای استتار حرارتی استفاده شده است.

راننده در تانک ذوالفقار-۳ در قسمت وسط و تقریبا زیر محل اتصال توپ و برجک قرار دارد. این محل قرارگیری شبیه به محل قرارگیری تانکهای شرقی است. در مورد پریسکوپ یا دوربین نظارتی برای راننده موردی بر روی تانک دیده نمی شود اما امکان نصب و به کارگیری این موارد، مشابه تانک کرار وجود دارد.

مشخصات دقیق موتور مورد استفاده بر روی تانک ذوالفقار-۳ در دسترس نیست. اما گمانه زنی‌ها وجود موتوری با حداقل قدرت ۱۰۰۰ اسب بخار را پیش بینی میکند. بر اساس قدرت ۱۰۰۰ اسب بخار، موتور تانک M60 با نام AVDS-1790 و موتور اوکراینی 6TD با حداکثر قدرت ۱۲۰۰ اسب بخار و موتور روسی V92 با توان ۱۰۰۰ اسب بخار (مورد استفاده در T-90A) در دسترس تانک ذوالفقار-۳ است.

موتوری با توان ۱۰۰۰ اسب بخار و وزن۵۲ تنی ذوالفقار-۳، نسبت رانش به وزن ۲۰ اسب بخار بر تن را به این تانک میدهد که عدد مطلوبی است.

مشخصات تانک ذوالفقار ۳:
نوع: تانک اصلی میدان نبرد
تولیدکننده: جهاد خودکفایی نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران
کشور سازنده: ایران
رونمایی: ۱۳۹۰
خدمه: ۳ نفر (راننده، فرمانده و توپچی)
طول: با در نظر گرفتن توپ ۹/۲ تا ۹/۷متر
عرض: ۳/۶ متر
ارتفاع: ۲/۵ متر
موتور: با توان ۱۰۰۰ اسب بخار
برد عملیاتی: ۴۵۰ کیلومتر
سرعت: حداکثر ۶۰ تا ۷۰ کیلومتر بر ساعت در جاده
وزن: ۵۲ تن
سلاح اصلی: توپ ۱۲۵ میلیمتری 2A46M به همراه تثبیت‌کننده
سلاح ثانویه: یک مسلسل ۷/۶۲ میلیمتری MG3 – یک مسلسل ۱۲/۷ میلیمتری دوشکا – یک مسلسل ۱۲/۷ میلیمتری دوشکا با قابلیت کنترل از راه دور

تصاویر بیشتر از تانک‌ ذوالفقار-۳:

پوسترهای تانک ذوالفقار-۳ به زبان‌های انگلیسی، روسی، عربی، عبری، کردی، آذری:

استفاده از محتوای تحولات جهان اسلام فقط با ذکر منبع و نام “تحولات جهان اسلام” مجاز است.

منابع:
ویژگی های نسل جدید تانک ذوالفقار+عکس
Zulfiqar (1993)
بدانیم که … (سایت دستاوردهای ارتش)
تانک ذوالفقار