دانش نظامی: پهپادهای پرسه‌زن رعد

نگاهی به پهپادهای خانواده رعد

پهپادهای خانواده رعد از جمله نخستین مهمات سرگردان ایرانی هستند که منحصرا برای کاربری نفرات پیاده طراحی شدند. این خانواده از طراحی آیرودینامیک استاندارد و مشابه با نمونه‌های هم رده خارجی همانند لنست روسی و هیرو اسرائیلی پیروی میکنند. بدنه استوانه‌ای شکل، دو ردیف بالک و پیشران الکتریکی به علاوه سیستم الکترواپتیکالی که در دماغه پهپاد تعبیه شده است ظاهری آشنا را برای این خانواده به ارمغان آورده است.

بیشتر بخوانید: دانش نظامی: پهپاد انتحاری لانست-۳

به نظر میرسد نیروی زمینی سپاه پاسداران پس از الگوبرداری از پهپادهای سوییچ بلید و توسعه نسخه بومی با نام معراج ۵۲۱، به سمت کاربری دیگر نمونه‌های مطرح جهانی نیز گام برداشته است.

بیشتر بخوانید: دانش نظامی: پهپاد پرسه‌زن معراج-۵۲۱

پهپاد رعد-۱:

تاکنون جزئیاتی از این پهپاد منتشر نشده است و اطلاعاتی از آن موجود نیست.

پهپاد رعد-۲:

پهپاد پرسه‌زن انتحاری رعد-۲ طول بالی معادل ۱/۸ متر و طول بدنه ۱/۵ متری دارد و با بهره‌گیری از موتور الکتریکی میتواند تا ۱۷ دقیقه پرواز کند. با توجه به برد عملیاتی اعلامی ۲۰ کیلومتر، محدوده سرعت پهپاد را میتوان بین ۶۰ تا ۷۰ کیلومتر بر ساعت برآورد کرد. پهپاد رعد-۲ دارای سرجنگی ۵ کیلوگرمی است که میتوان احتمال داد قابلیت تجهیز به انواع سرجنگی ترکش‌زا یا انفجاری را دارا باشد.

لازم به ذکر است پهپاد انتحاری رعد-۲ تا پیش از رونمایی رسمی در مرحله دوم رزمایش پیامبر اعظم-۱۹ سال ۱۴۰۳ با نام غیررسمی پهپاد رضوان نیز شناخته میشد.

پهپاد رعد-۳:

پهپاد رعد-۳ با افزایش طول بال‌ها به حدود ۱/۸۵ متر و بدنه کمی بزرگتر با طول تقریبا ۲ متر، ماموریتی مشابه با رعد-۲ دارد. احتمالا ابعاد بزرگتر پهپاد در کنار موتور قوی‌تر امکان حمل منبع ذخیره انرژی بزرگتری را فراهم کرده است به طوری که مداومت پروازی تا ۴۰ دقیقه و جرم سرجنگی تا ۱۲ کیلوگرم افزایش داشته است.

علی رغم اینکه پهپادهای خانواده رعد که تاکنون در سه نسخه به تولید رسیده اند و همگی از پیشران الکتریکی استفاده میکنند؛ اما شیوه پرتاب آنها متفاوت است.

در طراحی پهپاد رعد-۲ از بال‌های جمع شونده استفاده شده است و این پهپاد از داخل یک محفظه استوانه ای شکل با کمک یک بوستر راکتی پرتاب میشود. هرکدام از بال‌های این پهپاد به طور مستقل به وسیله یک مفصل فنری به بدنه متصل شدند که در هنگام قرارگیری در محفظه پرتاب، به سمت دماغه در حالت فشرده قرار میگیرند. در هنگام پرتاب پهپاد و خروج از محفظه، این بال با چرخش ۹۰ درجه به سمت راست باز میشوند. این طراحی سبب شده تا بتوان پهپاد را با اشغال کمترین فضا، در محفظه استوانه‌ای شکل نگهداری کرده و از همان محفظه با فشاز گاز گرم شلیک کرد.

از طرفی، محفظه پرتاب بودن پهپاد رعد-۲ امکان ایجاد لانچرهای چندفروندی از این پهپاد را نیز میسر کرده است. به این منظور نوعی لانچر خاص چند منظوره برای پهپادهای رعد ۲ و قائم-۱۱۸ توسعه داده شده است که میتوان با استفاده از آن تا ۸ محفظه پرتاب را به صورت محمول روی خودروهای تاکتیکال تویوتا و خانوداه ارس مستقر کرد.

بر خلاف رعد-۲، پهپاد رعد-۳ دارای بالک‌های ثابت است و با کمک یک بوستر راکتی از روی ریل پرتاب میشود. استفاده از پرتابگرهای ریلی و تامین شتاب اولیه پهپاد با استفاده از لانچرهای هیدرولیکی، نیوماتیکی یا جاتو امری مرسوم است که به طور مثال در نسخه‌هایی از لنست-ای روسیه و یا سایر پهپادهای مشابه استفاده میشود.

پهپادهای خانواده رعد در دماغه خود به نوعی سامانه الکترواپتیکال تجهیز شدند که احتمالا از نوع دوربین‌های تلویزونی ساده و ارزان قیمت باشد. به این ترتیب پهپاد قادر است تصاویر دریافتی خود را با استفاده از ارتباط رادیویی و تاخیر کم، به اوپراتور منتقل کند تا در نهایت اوپراتور از این تصاویر برای شناسایی محیط و یا برای تصمیم‌گیری جهت انهدام هدفی خاص استفاده کند. میتوان انتظار داشت که پهپادهای رعد همانند نمونه‌های مشابه خارجی خود استعداد تجهیز به سامانه‌های الکترواپتیکال پیشرفته‌تر و چند منظوره همچون دوربین‌های حرارتی یا نیمه-مرئی جهت فعالیت در محیط شبانه را نیز دارا باشند. هرچند در این باره اطلاعات رسمی وجود ندارد. به هر روی پیداست که توسعه مهمات پرسه‌زن مخصوص پیاده نظام و نیروهای ویژه در میادین نبرد مدرن اهمیت بسیاری دارد.

باید توجه داشت در نبردهای مدرن، تحرک‌پذیری به یکی از اصول اساسی در طراحی سامانه‌های رزم زمینی تبدیل شده است، زیرا افزایش بقاپذیری تسلیحات در میدان نبرد، به‌ویژه در برابر آتش متقابل و تهدیدات دشمن، مستلزم چابکی و جابجایی سریع است. در این راستا، سامانه‌های راکت‌انداز چندگانه متحرک (MLRS) و توپ‌های خودکششی با سامانه‌های بارگذاری خودکار از جمله تسلیحاتی هستند که قابلیت اجرای حملات دقیق و سریع را با امکان تغییر فوری موقعیت پس از هر عملیات فراهم می‌کنند. این رویکرد، نه‌تنها قدرت آتش را افزایش می‌دهد، بلکه احتمال شناسایی و انهدام سامانه توسط دشمن را به حداقل می‌رساند و نقش کلیدی در جنگ‌های پرتحرک و مبتنی بر واکنش سریع ایفا می‌کند. بنابراین نقش پهپادهای خانواده رعد را میتوان در همین چهارچوب دانست.

شایان ذکر است در کنار پهپادهای خانوده رعد، نیروی زمینی سپاه پاسدارن نوع دیگری از پهپادهای مشابه موسوم به خانواده صاعقه را نیز به به شکل عملیاتی مورد استفاده قرار میدهد. بر اساس اطلاعات موجود این خانواده به عنوان یک نمونه بسیار کم قیمت‌تر در سه نسخه به تولید رسیدند.

در این میان پهپاد صاعقه-۱ دارای مداومت پروازی ۳۰ دقیقه و برد عملیاتی ۲۰ کیلومتر است که سرجنگی ۱ کیلوگرمی با خود حمل میکند. خانواده صاعقه دستکم در نسخه صاعقه-۱، تنها به یک دوربین کوچک ثابت جلونگر در دماغه مجهز است.

توسعه همزمان این دو خانواده سوالاتی را در خصوص نوع عملکردشان در سازمان رزم نیروی زمینی سپاه ایجاد میکند. یکی از این سوالات امکان فعالیت شبکه محور این پهپادهاست. به گونه‌ای که یک اوپراتور قادر باشد ضمن هدایت همزمان چندین پهپاد، از یک پهپاد خانواده رعد در نقش شناسایی و از تعداد بیشتری پهپاد صاعقه در نقش خط حمله استفاده کند.

کاربرد مهمات سرگردان امروزه فراتر از نقش‌های تهاجمی سنتی رفته و در مأموریت‌های پدافندی و سرکوب پدافند هوایی دشمن (SEAD) نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. با توجه به تجربیات جنگ‌های اخیر در خاورمیانه و اوکراین، توسعه مهمات سرگردان در مقیاس تاکتیکی و متناسب با نیازهای پیاده‌نظام به یکی از محورهای اصلی ارتقای توانمندی‌های رزمی تبدیل شده است. این مهم از چشم نیروهای مسلح ایران نیز پنهان نبوده است و در سال‌های اخیر توجه ویژه‌ای به این مبحث شده است تا محصولات متنوعی به عرصه عملیات وارد شوند. از جمله این محصولات میتوان به پهپادهای انتحاری خانواده رعد و صاعقه نیروی زمینی سپاه پاسداران اشاره داشت.

شرحی بر تاریخچه و سیر تکامل مهمات پرسه‌زن:

مفهوم «پرسه‌زنی» (Loitering) به‌صورت کلی در اوایل دهه ۱۹۸۰ میلادی در حوزه امور نظامی مطرح شد. این مفهوم در واکنش به توسعه گسترده سامانه‌های پدافند هوایی متحرک در اتحاد جماهیر شوروی و به تبع آن در کشورهای بلوک شرق پدید آمد. سامانه‌هایی نظیر سام-۶ (SA-6 Gainful) که برخلاف الگوی رایج سامانه‌های پدافندی ثابت، به‌صورت دائمی در یک مکان مستقر نبودند، بلکه تنها در زمان بروز تهدید فعال شده و پس از انجام مأموریت، مجدداً مخفی می‌شدند دکترین هواپایه غرب را به چالش میکشیدند. در آن دوره، فناوری‌های شناسایی پیشرفته نظیر پهپادهای مدرن یا ماهواره‌های تصویربرداری با قابلیت‌های امروزی وجود نداشتند و هواپیماهای جاسوسی موجود نیز به تکنولوژی زمانه خود محدود بودند. در نتیجه، شناسایی سامانه‌های پدافندی متحرک به یکی از دشوارترین مسائل نظامی تبدیل شده بود.

به همین دلیل، ایالات متحده به‌عنوان یکی از دو قطب اصلی جنگ سرد و همچنین رژیم صهیونیستی، که در آن زمان درگیر مناقشات شدید با کشورهای عربی بود، به توسعه تسلیحاتی روی آوردند که برخلاف موشک‌های هواپرتاب یا کروز معمولی، قادر باشند پس از پرتاب، مدت زمان طولانی‌تری در منطقه عملیاتی باقی بمانند و به محض شناسایی هدف، آن را نابود کنند. پیشینه این ایده به تجربیات دردناک نیروهای اسرائیلی در جنگ یوم-کیپور و مواجه با سامانه‌های پدافندی سوری و مصری ساخت شوروی بازمیگشت. اما بلافاصله تاکتیک‌های جدیدی در عملیات موسوم Mole Cricket 19 در سال ۱۹۸۲ با هدف سرکوب پدافند هوایی سوریه به اجرا گذاشته شد. در طی این عملیات تعداد قابل توجهی پرنده بی‌سرنشین به عنوان طعمه مورد استفاد قرار گرفتند تا با تحریک سامانه‌های پدافندی زمین‌پایه، شرایط استفاده از تسلیحات ضد رادار فراهم شود. نتایج رضایت بخش این عملیات، راهگشای سرمایه گذاری بیشتر در زمینه پهپادها و مهمات پرسه‌زن در دهه ۱۹۸۰ بود.

 پهپاد هارپی برگرفته شده از پهپاد ARD-10 Lark ساخت آفریقای جنوبی و موشک ضد رادار آمریکایی ای‌جی‌ام-۱۳۶ تاسیت رینبو (AGM-136 Tacit Rainbow) از جمله اولین تسلیحاتی بودند که در دهه ۱۹۸۰ این قابلیت را ارائه کردند. این تسلیحات در واقع توانایی «پرسه‌زنی» در آسمان را داشتند تا در زمان مناسب، اهداف را شناسایی و منهدم کنند. با این حال نبود حسگرهای اپتیکی پیشرفته، الگوریتم‌های پردازش تصویر پیچیده در کنار فقدان ارتباطات رادیویی و ماهواره‌ای این تسلیحات را به استفاده از جستجوگرهای ضد رادار (Anti-Radiation Seekers) وابسته کرده بود.

بیشتر بخوانید: دانش نظامی: پهپاد انتحاری هاروپ

با گذشت دو دهه و ورود به سال‌های ۲۰۰۰، محدودیت‌های مذکور به‌تدریج کاهش یافتند و مهمات پرسه‌زن با پیشرفت‌های صورت‌گرفته، از نقش اولیه خود یعنی سرکوب پدافند هوایی دشمن (Suppression of Enemy Air Defenses – SEAD) فراتر رفتند. تجهیز پهپادهای انتحاری به سامانه‌های الکترواپتیکال با قابلیت پردازش تصویر و حسگرهای پیشرفته، رفته رفته مفهوم امروزی مهمات پرسه‌زن را شکل داد. تکامل پهپاد هارپی به هاروپ نمونه بارزی از این سیر تحول است. در این دوره، ارتش‌های جهان به‌تدریج با کاربرد پهپادها سازگار شدند، هرچند تمرکز اصلی همچنان بر توسعه موشک‌های کروز و تسلیحات هواپرتاب بود تا پهپادهای انتحاری. اما با گذشت دو دهه دیگر، این دیدگاه نیز دستخوش تغییر شد.

گام بعدی در تحول مهمات پرسه‌زن توسعه نسخه‌های مخصوص نیروهای ویژه و پیاده نظام بود. در این راستا کوچک‌سازی پهپادها اهمیت بیشتری پیدا کرد تا با کاهش جرم و کاهش فضای اشغال شده، امکان حمل و به کارگیری سریع نسل جدیدتر برای نفرات پیاده فراهم شود. استفاده از طراحی‌های آیرودینامیک سنتی همچون بال دلتا دیگر نتایج بهینه‌ای به همراه نداشت بنابراین استفاده از طراح‌های غیرمتعارف در کنار طرح‌های سنتی مورد توجه قرار گرفت. در دهه ۲۰۰۰ ایالات متحده تلاش داشت تا استفاده از پهپادهای کوچک جثه در میدان نبرد را آزمایش کند. در این راستا پروژه‌های متعدد و اکثرا ناموفقی مانند GLUAV، CCLR و SBIR مورد استفاده قرار گرفتند. درنهایت خروجی این پروژه‌ها منجر به تولید پهپاد سوییچ-بلید بلاک-۰ در سال ۲۰۰۴ شد.

بیشتر بخوانید: دانش نظامی: پهپاد سوئیچ‌بلید

علاوه بر سوییچ بلید، از نخستین پهپادهای عملیاتی در این کلاس میتوان به خانوده هیرو ساخت صنایع UVision اسرائیل اشاره داشت. این شرکت که در سال ۲۰۱۱ تاسیس شده است با ارائه پهپادهای خانواده هیرو، استفاده از بال‌های صلیبی یا ایکس-وینگ را به مرحله عملیاتی رسانید که امروزه به عنوان یک کانسپت استاندارد توسط دیگر سازندگان نیز مورد بهره‌برداری قرار گرفته است.

استفاده از محتوای تحولات جهان اسلام فقط با ذکر منبع و نام “تحولات جهان اسلام” مجاز است.