نگاهی به نیروهای مسلح جمهوری آذربایجان؛ از پیدایش تا عصر مدرن

تاریخ پیدایش و بازتأسیس ارتش جمهوری آذربایجان

تاریخچهٔ نیروهای مسلح جمهوری آذربایجان (Azərbaycan Silahlı Qüvvələri) به ۲۶ ژوئن ۱۹۱۸ و دوران جمهوری دموکراتیک آذربایجان (ADR) بازمی‌گردد. در پی فروپاشی امپراتوری روسیه تزاری، این ساختار نظامی اولیه با مأموریت دفاع از دولت نوپا در برابر تهدیدات خارجی و داخلی شکل گرفت و شامل لشکرهای پیاده‌نظام و توپخانه، واحدهای سواره‌نظام و یک اسکادران هوایی بود. با این حال، در سال ۱۹۲۰ و با تهاجم ارتش سرخ و الحاق این مناطق به اتحاد جماهیر شوروی، نیروهای مسلح ADR منحل شدند و وظایف آن‌ها به کمیساریای نظامی خلق واگذار گردید.

در جریان جنگ جهانی دوم، جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی نقش مهمی در راهبرد انرژی شوروی ایفا کرد، زیرا بخش بزرگی از نیاز نفتی جبهه شرقی از میدان‌های نفتی باکو تأمین می‌شد. اهمیت نفت باکو چنان بود که ورماخت آلمان در عملیات «ادلوایس» این شهر و میدان‌های نفتی آن را به‌عنوان هدفی استراتژیک برای تضعیف توان سوخت‌رسانی شوروی انتخاب کرد. در این جنگ، حدود ۸۰۰ هزار آذربایجانی در صفوف ارتش سرخ حضور داشتند که نزدیک به ۴۰۰ هزار نفر از آنان جان خود را از دست دادند. نیروهای آذربایجانی در قالب لشکرهای تفنگدار ۲۲۳، ۲۲۷، ۳۹۶، ۴۰۲ و ۴۱۶ در ارتش سرخ سازماندهی شده بودند.

در دوران جنگ سرد، جمهوری آذربایجان به‌عنوان محل استقرار ارتش چهارم شوروی اهمیت استراتژیک یافت. تا سال ۱۹۸۸، سازمان رزم این ارتش شامل چهار لشکر تفنگدار موتوری گارد ۲۳، ۶۰، ۷۵ و ۲۹۵ بود که لشکر ۷۵ به‌طور مستقل در نخجوان مستقر بود. ارتش چهارم همچنین تیپ‌های موشکی و پدافند هوایی، و هنگ‌های توپخانه و راکتی را در اختیار داشت. علاوه بر این، زرادخانهٔ ۴۹ وابسته به آژانس موشک‌ها و توپخانهٔ شوروی نیز در خاک آذربایجان قرار داشت.

پس از فروپاشی شوروی، نیروهای مسلح مدرن جمهوری آذربایجان در ۹ اکتبر ۱۹۹۱ بازتأسیس شدند. این فرایند عمدتاً بر پایه یگان‌ها و تجهیزات به‌جامانده از ارتش شوروی در خاک آذربایجان شکل گرفت و مبنای حقوقی آن با تصویب «قانون نیروهای مسلح جمهوری آذربایجان» تثبیت شد. در تابستان ۱۹۹۲، وزارت دفاع آذربایجان با صدور اولتیماتوم به مسکو، کنترل واحدها، تجهیزات و تسلیحات مستقر در خاک خود را مطالبه کرد که در نتیجه بخش عمده دارایی‌های ارتش چهارم شوروی به این دولت نوپا منتقل شد.
مقطع کلیدی در روند شکل‌گیری ارتش جدید، سال ۱۹۹۳ و دوران رهبری حیدر علی‌اف بود. او با ادغام گروه‌های مسلح پراکنده –که اغلب وابسته به جناح‌های سیاسی مختلف بودند– ارتشی منظم و یکپارچه پدید آورد که تحت فرماندهی واحد فعالیت می‌کرد. پیش از آن، ایاز مطلب‌اف، نخستین رئیس‌جمهور آذربایجان، تمایل چندانی به ایجاد ارتش مستقل نشان نمی‌داد و بیشتر به نیروهای شوروی متکی بود. حتی پس از تصمیم پارلمان در سپتامبر ۱۹۹۱ برای تشکیل ارتش، اختلافات شدید میان دولت و حزب مخالف «جبهه خلق آذربایجان» مانع از شکل‌گیری یک نیروی مسلح منسجم شده بود.

نیروهای مسلح جمهوری باکو در عصر مدرن

نیروهای مسلح جمهوری آذربایجان در ساختار کنونی خود به سه شاخه اصلی تقسیم می‌شوند: نیروی زمینی، نیروی هوایی/پدافند هوایی (که به‌عنوان یک شاخه واحد فعالیت می‌کند)، و نیروی دریایی. این سه شاخه مسئول اجرای عملیات متعارف در حوزه‌های زمینی، هوایی و دریایی هستند و هسته اصلی توان دفاعی کشور را تشکیل می‌دهند.
در کنار این شاخه‌های اصلی، مجموعه‌ای از نیروهای مکمل نیز وجود دارند که در شرایط خاص می‌توانند برای تقویت دفاع ملی وارد عمل شوند. این نیروها شامل گارد ملی، نیروهای داخلی، سرویس مرزبانی دولتی و سرویس حفاظت ویژه دولتی هستند.

سرویس حفاظت ویژه دولتی (Dövlət Xüsusi Mühafizə Xidməti) نهادی امنیتی است که وظیفه حفاظت شخصی از رئیس‌جمهور و سایر مقامات عالی‌رتبه را بر عهده دارد. گارد ملی جمهوری آذربایجان (Milli Qvardiya) نیز در چارچوب همین سرویس فعالیت می‌کند و مأموریت اصلی آن حفاظت از ساختمان‌های دولتی مهم، مقامات عالی‌رتبه و تأسیسات استراتژیک است. این واحد در مراسم تشریفاتی رسمی نیز حضور دارد و ارتباط نزدیکی با دپارتمان حفاظت از صادرات نفت و گاز جمهوری آذربایجان دارد.

نیروهای داخلی جمهوری آذربایجان (Daxili Qoşunlar) به‌عنوان نیروی ژاندارمری تحت نظر وزارت کشور عمل می‌کنند. وظایف اصلی آن‌ها شامل حفظ نظم عمومی، حفاظت از زیرساخت‌های حیاتی و همکاری با پلیس در کنترل ناآرامی‌های مدنی و تجمعات بزرگ است. این نیرو دست‌کم شامل ۱۱ واحد عملیات ویژه است که با نام‌هایی چون «پلنگ»، «گرگ»، «عقرب»، «گرزه‌مار»، «کبرا»، «خرس»، «ببر»، «عقاب»، «شاهین گوش‌سیاه» و «خفاش» شناخته می‌شوند. مأموریت این واحدها شامل عملیات ویژه نظامی، ضدتروریسم، ضدجاسوسی، مبارزه با مواد مخدر و حفظ امنیت عمومی است.

سرویس مرزبانی دولتی (Dövlət Sərhəd Xidməti) مسئول حفاظت از مرزهای زمینی و دریایی کشور است. ساختار عملیاتی این سرویس شامل ستاد مرکزی، یگان‌های مرزبانی، واحدهای دریایی و هوایی، یگان‌های کنترل مرزی و سایر زیرساخت‌های پشتیبانی است که در مجموع یک سیستم یکپارچه را تشکیل می‌دهند. از جمله یگان‌های مهم آن می‌توان به لشکر مرزی جداگانه و تیپ دریایی (گارد ساحلی آذربایجان) اشاره کرد. گارد ساحلی وظیفه گشت‌زنی در سواحل، حفاظت از مرزهای دریایی و انجام عملیات جست‌وجو و نجات دریایی را بر عهده دارد.

سلسله مراتب و فرماندهی نیروهای مسلح آذربایجان

فرماندهی کل قوا: فرماندهی عالی نیروهای مسلح جمهوری آذربایجان در رأس خود به رئیس‌جمهور بازمی‌گردد. مطابق قانون اساسی، رئیس‌جمهور – که در حال حاضر الهام علی‌اف است – فرمانده کل قوا به شمار می‌رود و اختیارات گسترده‌ای در حوزه دفاعی و امنیتی دارد. این اختیارات شامل اعلام حکومت نظامی، تعیین سیاست‌های دفاعی و خارجی کشور و هدایت مستقیم نیروهای مسلح است. جایگاه او تنها نمادین یا تشریفاتی نیست، بلکه نقش فعال و عملیاتی در تصمیم‌گیری‌های نظامی دارد.
رئیس‌جمهور همچنین ریاست شورای امنیت را برعهده دارد؛ نهادی مشورتی کلیدی که به بررسی مسائل حساس نظامی، امنیتی و قضایی می‌پردازد. اعضای این شورا متشکل از عالی‌ترین مقامات سیاسی و امنیتی کشور هستند: معاون رئیس‌جمهور، دبیر شورای امنیت، نخست‌وزیر، رئیس مجلس ملی، رئیس اداره ریاست‌جمهوری، مشاوران ویژه در امور اجرایی و نظامی، دادستان کل و وزیر امور داخلی.

وزارت دفاع: در سطح اجرایی، وزارت دفاع به‌عنوان نهاد دولتی مسئول تدوین سیاست‌ها، سازماندهی، آموزش، بودجه و پشتیبانی نیروهای مسلح عمل می‌کند. این وزارتخانه وظایفی همچون دفاع از تمامیت ارضی، مدیریت عملیات نظامی در برابر تهدیدات خارجی، و حفاظت از حریم هوایی و دریایی کشور در دریای خزر را برعهده دارد. ساختار داخلی آن شامل بخش‌های منابع انسانی، لجستیک، آموزش، مالی و حقوقی است.
در رأس ساختار نظامی، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح قرار دارد که هم‌زمان به‌عنوان معاون اول وزیر دفاع فعالیت می‌کند. در کنار او، فرماندهان شاخه‌های اصلی (نیروی زمینی، نیروی هوایی، ارتش مستقل نخجوان) و رؤسای بخش‌های کلیدی مانند لجستیک و منابع انسانی، سایر معاونان وزیر دفاع را تشکیل می‌دهند. وزارت دفاع همچنین اداره مراکز آموزشی نظامی و بیمارستان‌های نیروهای مسلح را برعهده دارد.

ستاد کل: ستاد کل نیروهای مسلح، یک نهاد کاملاً عملیاتی – نظامی با سطحی از استقلال نسبت به وزارت دفاع محسوب می‌شود. وظایف اصلی آن فرماندهی، طراحی و اجرای عملیات رزمی، هماهنگی نیروها در میدان نبرد، و مدیریت راهبردی جنگ است. ترکیب این ستاد شامل رئیس ستاد کل، معاون عملیات، معاون ایدئولوژیک و پشتیبانی روانی، مشاور نظامی رئیس‌جمهور، و فرماندهان سه شاخه زمینی، هوایی و دریایی می‌شود.
در دهه‌های اخیر، ستاد کل تحت اصلاحات عمیق قرار گرفته است تا از مدل شوروی فاصله گرفته و با الگوهای مدرن ترکیه و ناتو همسو شود. این اصلاحات تنها به خرید تسلیحات محدود نبوده، بلکه دکترین‌های آموزشی، فلسفه فرماندهی و سازماندهی عملیاتی نیز بازطراحی شده‌اند.

بر اساس داده‌های موجود، ستاد کل شش بخش محوری دارد:
• مدیریت کل پرسنل (منابع انسانی)
• اداره کل اطلاعات (استخبارات)
• اداره کل عملیات و آموزش رزمی
• فرماندهی نیروهای پشتیبانی
• مدیریت کل برنامه‌ریزی دفاعی
• مدیریت کل ارتباطات و سیستم‌های اطلاعاتی

ساختار و سازماندهی نیروی زمینی جمهوری آذربایجان

نیروی زمینی جمهوری آذربایجان (Quru Qoşunları) ستون اصلی قدرت نظامی این کشور محسوب می‌شود و مسئولیت اصلی آن دفاع زمینی از مرزها و اجرای عملیات‌های رزمی در حوزه‌های عملیاتی مختلف است. این نیرو در قالب شش سپاه عمده سازماندهی شده است:

1. سپاه اول ارتش (برده): مستقر در محور غربی و حوالی شهر گنجه؛ مأموریت آن عمدتاً پوشش جبهه‌های غربی کشور است.
2. سپاه دوم ارتش (بیلقان): در برابر مناطق اشغالی پیشین ارمنستان و بخش‌هایی از مرز آذربایجان–ایران قرار دارد. این سپاه شامل تیپ‌های دوم، چهارم، ششم، هشتم، سیزدهم، چهاردهم و هجدهم پیاده مکانیزه است.
3. سپاه سوم ارتش (شمکیر): در محور شمال‌غربی و مقابل مواضع سابق ارمنستان فعالیت می‌کند. یگان‌های زیرمجموعه آن شامل تیپ‌های هفتم، یازدهم، دوازدهم، شانزدهم، نوزدهم و بیستم پیاده مکانیزه است.
4. سپاه چهارم ارتش (باکو): مسئول حفاظت از شبه‌جزیره آبشوران، سواحل و پایتخت، باکو.
5. ارتش ترکیبی نخجوان (بر پایه سپاه پنجم سابق): از سال ۲۰۱۳ با هدف تقویت توان دفاعی نخجوان و ارتقای ظرفیت رزمی یگان‌های محلی تشکیل شده است و صرفاً در قلمرو نخجوان فعالیت دارد.
6. سپاه ششم ارتش: ساختاری تازه‌تأسیس که به نظر می‌رسد در جریان جنگ دوم قره‌باغ و با تکیه بر بسیج عمومی شکل گرفته است. این سپاه فاقد استقرار دائمی بوده و در شرایط خاص فعال می‌شود.

بر اساس گزارش مؤسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک (IISS) در سال ۲۰۰۷، ساختار نیروی زمینی آذربایجان شامل پنج ستاد سپاه، ۲۳ تیپ پیاده مکانیزه، یک تیپ توپخانه، یک تیپ پرتابگر موشک چندگانه و یک هنگ ضدتانک بوده است. منابع روسی با اندکی تفاوت، از ۲۱ تیپ پیاده مکانیزه (شامل ۱۷ تیپ سبک)، پنج تیپ ویژه، یک تیپ موشکی، یک تیپ توپخانه و یک تیپ آموزشی توپخانه سخن می‌گویند.

از منظر جغرافیای عملیاتی، سپاه‌های اول، دوم و سوم در امتداد مرزهای قره‌باغ مستقرند؛ بخشی از سپاه دوم در مرز ایران جای دارد؛ سپاه چهارم از پایتخت و سواحل دفاع می‌کند؛ و ارتش نخجوان تنها در محدوده نخجوان فعال است. این چینش به روشنی نشان می‌دهد که تمرکز راهبردی ارتش آذربایجان بر مناقشه قره‌باغ کوهستانی و دفاع مرزی همه‌جانبه، به‌ویژه در برابر ارمنستان و ایران، قرار دارد.

نیروی انسانی نیروهای مسلح جمهوری آذربایجان

بر پایه داده‌های سال ۲۰۲۵، نیروهای مسلح جمهوری آذربایجان دارای:
• ۱۲۶٬۴۰۰ نیروی فعال
• ۱۵٬۰۰۰ نیروی شبه‌نظامی
• ۳۰۰٬۰۰۰ نیروی ذخیره
در مقایسه، برآوردهای سال ۲۰۱۳ حاکی از وجود حدود ۸۵٬۰۰۰ نیروی فعال به‌علاوه ۲٬۵۰۰ عضو گارد ملی و ۳۰۰٬۰۰۰ ذخیره بود. افزایش شمار نیروهای فعال طی یک دهه اخیر بیانگر سیاست گسترش ظرفیت انسانی برای تقویت بازدارندگی، توان تهاجمی و دسترسی به نیروی آموزش‌دیده در شرایط بحرانی است.

تجهیزات و تسلیحات نیروهای مسلح جمهوری آذربایجان

نیروی زمینی جمهوری آذربایجان از ترکیبی از تجهیزات دوران شوروی، خریدهای مدرن خارجی و تولیدات داخلی استفاده می‌کند. کشورهای قفقاز جنوبی (آذربایجان، ارمنستان و گرجستان) عضو پیمان نیروهای مسلح متعارف در اروپا (CFE) بوده و طبق توافق تاشکند ۱۹۹۲ سقف تسلیحات باقیمانده از شوروی میان آن‌ها تقسیم شد. این محدودیت‌ها شامل پنج دسته اصلی بودند:
• تانک‌های جنگی: ۲۲۰ دستگاه
• خودروهای زرهی رزمی: ۲۲۰ دستگاه
• سامانه‌های توپخانه (کالیبر بالای ۱۰۰ میلی‌متر): ۲۸۵ قبضه
• هواپیماهای جنگی: ۱۰۰ فروند
• بالگردهای تهاجمی: ۵۰ فروند
با این حال، خروج کشورهایی چون آمریکا، روسیه، ترکیه، لهستان و یونان از این معاهده تا سال ۲۰۲۴ باعث تضعیف اثر حقوقی آن شده است. حتی در دوران فعال بودن نیز بسیاری از اعضا تمایلی به رعایت کامل این سقف‌ها نداشتند.
فهرست کامل ادوات جنگی نیروی زمینی جمهوری آذربایجان خارج از محدوده این متن است، اما مهم‌ترین دسته‌ها در ادامه قابل بررسی خواهند بود.

تانک‌ اصلی میدان نبرد (MBT)
موجودی فعلی ارتش جمهوری آذربایجان شامل تانک‌های T-55، T-72 و T-90 است. احتمالا دستکم حدود ۵۰۰ عراده عملیاتی هستند. در سال‌های ۱۹۹۳ تا ۱۹۹۴، تعداد ۱۲۰ الی ۱۵۰ دستگاه T-55 از اوکراین خریداری شد که اکنون عمدتاً در ذخیره نگهداری می‌شوند.
تانک T-72 پرشمارترین مدل تانک عملیاتی در باکو است. احتمالا بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ عراده تانک از نسخه های مختلف T-72 در این کشور حضور داشته باشند. هرچند تعداد دقیق نسخه های عملیاتی نامشخص است. در سال ۲۰۰۵، آذربایجان نخستین محموله شامل ۶۰ دستگاه تانک T-72M1 را از بلاروس دریافت کرد و پنج سال بعد، در ۲۰۱۰، ۹۳ دستگاه دیگر نیز از همان کشور تحویل گرفت. پیش‌تر، در سال ۲۰۰۶، این کشور ۶۲ دستگاه T-72B را از روسیه و در سال ۲۰۰۳ نیز ۴۵ دستگاه را از اوکراین وارد کرده بود. همچنین تعدادی تانک از اسلواکی به ناوگان زرهی آن افزوده شد. مجموعه تانک‌های T-72 آذربایجان شامل مدل‌های A، B و M1 بود که بعدها با همکاری اسرائیل تحت یک طرح نوسازی گسترده، به استاندارد ASLAN ارتقاء یافت. پیشرفته ترین تانک جمهوری آذربایجان تانک T-90S است. آذربایجان دستکم ۹۳ الی ۱۰۰ دستگاه از تانک‌های T-90S را در اختیار دارد که قرارداد آن در سال ۲۰۱۱ با شرکت Rosoboronexport روسیه امضا و تحویل آنها از بهار ۲۰۱۳ آغاز شد. برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که در مجموع ۲۰۰ دستگاه تانک سفارش داده شده است.

خودروهای رزمی پیاده نظام (IFV)
ناوگان خودروهای رزمی پیاده‌نظام ارتش جمهوری آذربایجان شامل خانواده‌های BMP و BMD است. احتمالا ۱۲۰ عراده بی ام پی-۱ و ۱۶۰ الی ۲۵۰ عراده بی ام پی-۲ دراختیار ارتش قرار دارند که توسط اسرائیل ارتقا یافتند. همچنین ۱۱۹ دستگاه BMP-3 در موجودی ارتش دیده می‌شود. در حوزه خودروهای رزمی پیاده نظام آبی خاکی هوابرد، ارتش آذربایجان ۲۰ دستگاه BMD-1 را در اختیار دارد. علاوه بر این، ۷ دستگاه BRM-1K به‌عنوان خودروهای شناسایی زرهی در خدمت هستند.

نفربرهای زرهی (APC)
ناوگان نفربرهای زرهی ارتش جمهوری آذربایجان شامل انواع مختلفی از سامانه‌ها با منشأهای گوناگون است. از روسیه و اتحاد جماهیر شوروی، ۳۳۶ دستگاه MT-LB، ۲۶۰ دستگاه BTR-70 و همچنین حدود ۳۰ دستگاه BTR-60 در ناوگان جمهوری آذربایجان حضور داشتند. عمده این ناوگان با خرید حدود ۲۳۰ عراده BTR-82 جایگزین شدند، احتمالا حدود ۱۷۵ عراده از موجودی BTR-70 و BTR-60 نیز پس از ارتقا، همچنان استفاده میشوند.

خودروهای زرهی رزمی (ACV)
نیروی زمینی بیش از ۷۰۰ خودروی زرهی چرخ‌دار عملیاتی دارد. از ترکیه، ۳۵۰ دستگاه Cobra I و نسخه پیشرفته و مقاوم‌تر Cobra II (تعداد دقیق نامشخص) در کنار ۲۰۰ دستگاه Otokar APV به خدمت گرفته شده است که بخشی در صنایع دفاع مونتاژ میشود. از اسرائیل ۱۰۶ دستگاه SandCat خریاری شدند که به موشک های ضد زره خانواده اسپایک تجهیز میشوند. همچنین از آفریقای جنوبی ۱۱۰ دستگاه Marauder و Matador در خدمت ارتش آذربایجان قرار دارند که در صنایع دفاع این کشور تولید میشود.

سامانه‌های توپخانه، راکتی و موشکی

توپخانه خودکششی:
نیروی زمینی آذربایجان مجهز به مجموعه‌ای متنوع از توپخانه خودکششی است. این مجموعه شامل سامانه‌های کلاسیک شوروی مانند 2S1 Gvozdika و 2S3 Akatsiya، به‌علاوه نسخه‌های سنگین‌تر مانند 2S7 Pion و 2S19 Msta-S است. همچنین آذربایجان سامانه‌های مدرن‌تر صربستانی و اروپایی نظیر Nora B-52 و Dita، و سامانه‌های اسرائیلی ATMOS 2000 را در اختیار دارد.

توپخانه کششی:
در بخش توپخانه کششی، موجودی شامل مدل‌های کلاسیک شوروی و شرکای اروپایی است: D-30، 2A36 Giatsint-B، D-20، M-46 و D-44 . این توپخانه توانایی اجرای آتش دقیق در بردهای متوسط تا بلند و پشتیبانی از نیروهای زمینی در خطوط مقدم را دارد.

خمپاره‌اندازها:
سامانه‌های هاون آذربایجان طیف گسترده‌ای از مدل‌ها را شامل می‌شوند، از 2S12 Sani و M-1938 گرفته تا سامانه‌های پیشرفته اسرائیلی مانند Cardom و SandCat-Spear . همچنین Hanit نیز در سال ۲۰۱۷ به موجودی نیرو اضافه شد تا قابلیت واکنش سریع و آتش مستقیم و غیرمستقیم در میدان نبرد ارتقا یابد.

سامانه‌های چندگانه پرتاب موشک (MLRS):
آذربایجان دارای طیف وسیعی از MLRS است؛ از جمله BM-21 Grad و 9A52 Smerch، سامانه‌های چکسلواکی RM-70، و مجموعه‌های مدرن ترکیه‌ای T-300 Kasirga و TRG-230 که با پهپادهای رزمی Bayraktar TB2 یکپارچه شده‌اند. سایر سیستم‌های موجود شامل Polonez و Polonez-M (Belarus/China)، Extra و T-107 ، T-122 ، TOS-1A و IMI Lynx و RAK-12 هستند.

موشک‌های بالستیک تاکتیکی:
در حوزه موشک‌های بالستیک، آذربایجان از OTR-21 Tochka-U شوروی با برد ۱۲۰ کیلومتر و موشک‌های اسرائیلی LORA با برد ۴۳۰ کیلومتر برخوردار است. خرید موشک‌های LORA بلافاصله پس از تحویل موشک‌های Iskander روسیه به ارمنستان انجام شد.

ساختار و سازماندهی نیروهای مسلح جمهوری آذربایجان – نیروی هوایی

نیروی هوایی و پدافند هوایی جمهوری آذربایجان مسئول حفاظت از حریم هوایی ملی و ارائه پشتیبانی هوایی حیاتی به نیروهای زمینی است. این شاخه در سال‌های اخیر تحت برنامه‌های نوسازی گسترده قرار گرفته و به ناوگان هواپیماها، هلیکوپترها و سامانه‌های پیشرفته دفاع هوایی مدرن تجهیز شده است.
ساختار این نیرو شامل: یک هنگ هوانوردی مختلط، یک اسکادران جنگنده-بمب‌افکن و اسکادران‌های هوانوردی جنگنده، شناسایی و آموزشی است. همچنین نیروی پدافند هوایی شامل چهار تیپ ضدهوایی، یک هنگ موشکی ضدهوایی و دو گردان مخابرات است.

باید توجه داشت که فرماندهی آموزش هوایی با فرمان ریاست جمهوری آذربایجان در ۲۴ مه ۲۰۲۲ تأسیس شد. این نهاد مدیریتی مسئول بهبود و ارتقای آموزش حرفه‌ای پرسنل و انطباق آن‌ها با شرایط رزمی در حال تحول است. خلبانان آموزش اولیه را در مدرسه نیروی هوایی آذربایجان دریافت می‌کنند و مهارت‌های عملی خود را در یگان‌های عملیاتی توسعه می‌دهند. برنامه‌های تبادل با ترکیه، ایالات متحده، اوکراین و سایر کشورهای عضو ناتو، به ویژه مدرسه نیروی هوایی ترکیه، نقش مهمی در آموزش خلبانان ایفا می‌کنند. درنهایت بایستی اضافه کرد که نیروی هوایی جمهوری آذربایجان شش پایگاه فعال دارد که هرکدام میزبان اسکادران‌ها و واحدهای تخصصی مختلف هستند.

نیروی انسانی: تخمین زده می‌شود نیروی هوایی این کشور تقریباً ۱۲,۰۰۰ پرسنل داشته باشد؛ این رقم نشان‌دهنده سرمایه‌گذاری قابل توجه در نیروی انسانی متخصص برای عملیات و نگهداری سامانه‌های پیچیده هوایی و پدافند هوایی است.
تجهیزات و تسلیحات: داده های منابع آزاد در سال ۲۰۲۵ برآورد می‌کند که جمهوری آذربایجان ۱۵۴ هواگرد دارد. این موجودی شامل ترکیبی از هواپیماهای جنگنده، ترابری، و آموزشی، و همچنین انواع مختلف بالگردهاست.
هواپیماهای جنگنده:
۱۱ فروند MiG-29A و ۳ فروند MiG-29UB خریداری شده از اوکراین
۴۰ فروند CAC/PAC JF-17 Thunder Block 3 در حال سفارش، قرارداد ۴.۶ میلیارد دلاری در سال ۲۰۲۵ شامل آموزش و مهمات
هواپیماهای پشتیبانی نزدیک (CAS):
۳۳ فروند Su-25 و ۵ فروند Su-25UB به‌روزرسانی شده توسط TUSAS ترکیه و توانایی پرتاب بمب‌های هدایت‌شونده، بمب‌های گلاید و موشک‌های کروز
هواپیماهای ترابری و آموزشی:
دو فروند Il-76، یک فروند C-27J Spartan
۱۴ فروند Aero L-39، ده فروند PAC Super Mushshak
هفت فروند بالگرد PZL Mi-2
هلیکوپترها:
رزمی: ۲۳ فروند Mi-24V، دوازده فروند Mi-24G، بیست چهار فروند Mi-35M
ترابری: ۳۳ فروند Mi-17-1V، هشت فروند Mi-8MTV-1، سه فروند Ka-32S، سه فروند Bell 412، یک فروند Bell 407، یک فروند MD-530F

سیستم‌های پدافند هوایی:
برد بلند: S-300PMU-2 Favorit، Barak-8، S-200
برد متوسط: Buk-M1، Krug
برد کوتاه: Osa، Strela-10، Shilka

توپ‌های ضدهوایی: ZSU-23-4 Shilka و سامانه‌های سبک‌تر

پهپادها (UAVs):
پهپادهای رزمی: Bayraktar TB2، Bayraktar Akıncı، IAI Harop، SkyStriker، Zarba، Itigovan
پهپادهای شناسایی: Elbit Hermes 900، Hermes 450، IAI Heron، IAI Searcher، Orbiter، Aerostar
برخی پهپادها به‌صورت تولید تحت لیسانس در آذربایجان ساخته می‌شوند.

ساختار و سازماندهی نیروهای مسلح جمهوری آذربایجان – نیروی دریایی

نیروی دریایی آذربایجان (Azərbaycan Hərbi Dəniz Qüvvələri) بخشی کلیدی از نیروهای مسلح است که فعالیت خود را به‌طور انحصاری در دریای کاسپین متمرکز کرده و مأموریت اصلی آن حفاظت از مرزهای دریایی، حمایت از زیرساخت‌های انرژی حیاتی، انجام عملیات آمفیبی (آبی-خاکی) و گشت ساحلی است. این نیرو، برخلاف ناوگان‌های کلاسیک جهان، یک ناوگان ساحلی و تخصصی برای محیط کم‌عمق و محدود دریای کاسپین محسوب می‌شود که قابلیت‌های گشت و امنیت ساحلی را در اولویت قرار داده است. با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، تمامی پایگاه‌های موجود در قلمرو آذربایجان و حدود ۲۵٪ شناورهای کاسپین به ارث رسید.
ساختار سازمانی:
نیروی دریایی آذربایجان دارای دو پایگاه اصلی است: پایگاه باکو (Puta)، بزرگ‌ترین تأسیسات نظامی در کاسپین که مدیریت کامل نیروی دریایی و کنترل شرایط سطحی منطقه آذربایجان را بر عهده دارد، و پایگاه زیغ که مختص تفنگداران دریایی است. ساختار یگان‌های نیروی دریایی شامل لشکر حفاظت از منطقه آبی، لشکر کشتی‌های آبی‌خاکی، لشکر مین‌روب‌ها، لشکر شناورهای جستجو و نجات، لشکر دادگاه‌های آموزشی، تیپ کشتی‌های سطحی و گشتی، تفنگداران دریایی، تیپ ۶۴۱ عملیات ویژه دریایی و تیپ خرابکاری و شناسایی دریایی است.
نیروی انسانی: نیروی دریایی تقریباً ۲,۲۰۰ پرسنل دارد که آموزش‌های تخصصی در زمینه جنگ ساحلی، مین‌روبی، عملیات آمفیبی و پشتیبانی هوانوردی دریایی دیده‌اند. این نیرو به‌طور منظم در شبیه‌سازی رزمی مشترک با نیروی هوایی و گارد ساحلی سرویس مرزبانی دولت تمرین می‌کند.
تجهیزات و تسلیحات: ناوگان سطحی نیروی دریایی آذربایجان متشکل از مجموعه‌ای از شناورهای تخصصی برای گشت دریایی، حفاظت ساحلی و عملیات رزمی محدود است. از شناورهای کلیدی می‌توان به ناوچه سبک کلاس Petya به نام “Gusar” اشاره کرد که با همکاری آمریکا و ترکیه مدرنیزه شده است.

گشت و نبرد ساحلی
آذربایجان چندین شناور اسرائیلی کلاس Shaldag را در اختیار دارد. این قایق‌ها با سامانه‌های موشکی Spike و برجک‌های Typhoon مجهز شده‌اند و برای عملیات ضدتروریسم، مقابله با قاچاق و واکنش سریع به تهدیدات ساحلی طراحی شده‌اند. نسخه‌های MK I تا MK V این کلاس از نظر سرعت، مانورپذیری و سیستم‌های رزمی از پیشرفته‌ترین شناورهای کوچک جهان محسوب می‌شوند. همچنین ناوگان Sa’ar 62-class به گارد ساحلی آذربایجان اختصاص دارد و شامل توپ ۲۳ میلی‌متری Typhoon، سامانه موشکی MLS NLOS و مسلسل‌های کنترل‌شده از راه دور ۱۲.۷ میلی‌متری است. این شناورها دارای سکوی میزبانی هلیکوپتر برای Airbus EC135 هستند.

ناوگان آذربایجان همچنین شامل سه فروند قایق کلاس Stenka، سه فروند قایق موشکی کلاس Osa ، دو فروند قایق کلاس Svetlyak، یک فروند cutter کلاس Point از آمریکا، یک فروند شناور آموزشی و پشتیبانی کلاس Wodnik، دو فروند شناور آموزشی UK-3، شناورهای کلاس AB-25 و کشتی‌های پروژه‌های ۱۳۸۸M، ۷۲۲ و ۳۶۸ است.

زیردریایی‌ها
نیروی دریایی دارای ۴ زیردریایی کوچک کلاس Triton-2m و Triton-1 شوروی است. این زیردریایی‌ها برای جاسوسی دریایی، انتقال نیروهای ویژه و مین‌گذاری طراحی شده‌اند و با توجه به محیط کم‌عمق و محدود دریای کاسپین، یک مزیت عملیاتی ویژه و توان عملیاتی نامتقارن ایجاد می‌کنند.

شناورهای مین‌روب و آبی‌خاکی
ناوگان مین‌روب آذربایجان شامل هفت فروند شناور از کلاس‌های Sonya و Yevgenya است که وظیفه پاک‌سازی مسیرهای دریایی و حفاظت از خطوط کشتیرانی و سکوهای انرژی را بر عهده دارند. در کنار آن، شناورهای آبی‌خاکی شامل شش فروند از کلاس‌های Polnocny و Project 1175/1176 هستند که امکان انجام عملیات آمفیبی و انتقال سریع نیروها به مناطق ساحلی را فراهم می‌کنند.

هوانوردی دریایی
هوانوردی دریایی آذربایجان نیز شامل سه فروند CASA/IPTN CN-235، دو فروند Eurocopter AS365 Dauphin و یک فروند Eurocopter AS332 Super Puma است. این هواگردها برای گشت طولانی‌مدت دریایی، جستجو و نجات، شناسایی، مقابله با قاچاق و پشتیبانی از شناورها به کار گرفته می‌شوند و نقش مهمی در افزایش توان عملیاتی نیروی دریایی و تأمین امنیت سواحل ایفا می‌کنند.

نیروهای ویژه جمهوری آذربایجان

نیروهای ویژه آذربایجان (Azərbaycan Xüsusi Təyinatlı Qüvvələri) یکی از نخبه‌ترین یگان‌های نظامی این کشور است که تحت نظارت مستقیم وزارت دفاع تأسیس شد و تاریخچه آن به ۳۰ آوریل ۱۹۹۹ بازمی‌گردد. پایه‌گذاری این نیرو با بهره‌گیری از تجربیات افسران و درجه‌داران شرکت‌کننده در جنگ اول قره‌باغ کوهستانی (۱۹۹۱–۱۹۹۴) و همچنین با همکاری نزدیک فرماندهی نیروهای ویژه ترکیه انجام شد.
ساختار نیروهای ویژه شامل سه گروه شناسایی، دو گروه تخصصی برای جنگ کوهستانی و یک گروه غواصی است. آموزش نیروهای ویژه جمهوری آذربایجان در سطح بین‌المللی و بسیار سخت‌گیرانه است. بخش عمده‌ای از پرسنل این نیروها در آکادمی‌های نظامی ترکیه و پاکستان آموزش می‌بینند و دوره‌های فشرده شامل تکنیک‌های بقا در شرایط سخت، عملیات شبانه، تک‌تیراندازی، مبارزه نزدیک و عبور از موانع طبیعی است. از میان ۵۰۰ نامزد آموزش، معمولاً تنها ۳۰ نفر موفق به دریافت گواهینامه «کلاه زرشکی» می‌شوند.

نیروهای ویژه آذربایجان در طی سال‌ها در مأموریت‌های متعدد و حساس مشارکت داشته‌اند؛ از جمله عملیات در افغانستان، درگیری‌های مرزی با ارمنستان در سال ۲۰۱۴، درگیری قره‌باغ کوهستانی در سال ۲۰۱۶ و به ویژه جنگ دوم قره‌باغ کوهستانی در سال ۲۰۲۰، که نقش تعیین‌کننده‌ای در موفقیت‌های رزمی نیروهای مسلح آذربایجان ایفا کردند.

این یگان به‌عنوان ستون فقرات توان عملیات ویژه و قابلیت واکنش سریع در شرایط بحران برای کشور عمل می‌کند و نمونه‌ای از استانداردهای بالای آموزش و آمادگی رزمی در منطقه محسوب می‌شود.

صنعت دفاعی جمهوری آذربایجان و همکاری بین‌المللی

وزارت صنایع دفاع آذربایجان (Azərbaycan Respublikasının Müdafiə Sənayesi Nazirliyi) یک نهاد دولتی زیر نظر کابینه آذربایجان است که در ۱۶ دسامبر ۲۰۰۵ با فرمان ریاست جمهوری تأسیس شد. مأموریت این وزارتخانه شامل طراحی، تولید، تنظیم و نگهداری محصولات دفاعی، سیستم‌های رادیو-الکترونیک و تجهیزات مهندسی دقیق می‌شود. این وزارتخانه ادارات پیشین صنعت نظامی، تسلیحات و مرکز علوم نظامی را در یک ساختار یکپارچه گرد هم آورده است.
در ژانویه ۲۰۰۸ اعلام شد که صنعت دفاعی آذربایجان تولید نفربرهای زرهی، خودروهای جنگی پیاده‌نظام و سلاح‌های توپخانه‌ای کالیبر کوچک را آغاز خواهد کرد. تولید تجهیزات نظامی بین سال‌های ۲۰۰۹ و ۲۰۱۰ بیش از دو برابر افزایش یافت و تنوع مهمات تولیدی بیش از ۱۷ درصد رشد داشت.

کارخانه‌ها و مراکز تولید
• مرکز RPE Iglim: این مرکز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین تأمین‌کنندگان تجهیزات مکانیکی و قطعات حیاتی برای خودروهای زرهی و سامانه‌های توپخانه‌ای عمل می‌کند. تولیدات آن شامل سیستم‌های تعلیق، شاسی و قطعات یدکی حیاتی برای نفربرها و تانک‌ها است.
• کارخانه Avia-Agregat: متخصص در تولید و مونتاژ قطعات هواپیماهای نظامی و غیرنظامی، از جمله موتور، اجزای هیدرولیک و سیستم‌های فرعی هواپیما. این کارخانه نقش مهمی در تعمیر و نگهداری ناوگان هوایی دارد.
• RPE Sanayejihaz (Prompribor): تمرکز اصلی این مرکز بر تولید تجهیزات دقیق الکترونیکی، حسگرها، سامانه‌های هدایت و کنترل و ابزارهای اندازه‌گیری پیشرفته است که در موشک‌ها، سامانه‌های دفاع هوایی و رادارها استفاده می‌شوند.
• RPE Dalga: این کارخانه در زمینه توسعه و تولید تجهیزات مخابراتی نظامی، سیستم‌های ارتباط امن و رادیوهای تاکتیکی فعالیت دارد و نقش مهمی در حفظ توان عملیاتی و ارتباطات میدان نبرد ایفا می‌کند.
• کارخانه Alov: متخصص در تولید تجهیزات آتش‌نشانی و سامانه‌های کنترل آتش برای واحدهای زمینی و زرهی است. همچنین تولیداتی در زمینه مین‌گذاری و سلاح‌های سبک و نیمه‌سنگین دارد.
• Radiogurashdirma (مهندسی رادیو): این مرکز به طراحی و تولید سامانه‌های رادیو الکترونیک پیشرفته می‌پردازد، شامل تجهیزات جنگ الکترونیک، ارتباطات رمزگذاری‌شده و سامانه‌های شنود و ضدشنود.
• Azon، Peyk و Computer: این کارخانه‌ها تمرکز بر تولید وسایل ارتباطی، تجهیزات ناوبری و نرم‌افزارهای نظامی دارند و زیرساخت‌های دیجیتال و الکترونیکی ارتش آذربایجان را تقویت می‌کنند.

همکاری نظامی-فنی بین‌المللی جمهوری آذربایجان

جمهوری آذربایجان به‌طور فعال با تقریباً ۶۰ کشور در حوزه نظامی-فنی همکاری می‌کند و با بیش از ۳۰ کشور توافقنامه همکاری رسمی دارد:

ترکیه: نزدیک‌ترین متحد آذربایجان و تا سال ۲۰۲۳ بزرگترین تأمین‌کننده تسلیحات آن بوده است. همکاری‌ها شامل تولید مشترک اقلام الکترونیکی ، خودروهای زرهی و پهپاد است. همچنین صنایع مکانیکی و شیمیایی ترکیه در نوسازی صنعت دفاعی آذربایجان نقش دارد. ترکیه در ارتقای ستاد فرماندهی مرکزی نیروی هوایی به استانداردهای ناتو مشارکت داشته و در تشکیل و آموزش نیروهای ویژه جمهوری آذربایجان نقش ویژه‌ای ایفا کرده است.

اسرائیل: اسرائیل بزرگترین تأمین‌کننده تسلیحات آذربایجان بوده و تنها در سال ۲۰۱۶ فروش تسلیحاتی آن به این کشور ۴.۸۵ میلیارد دلار برآورد شد. آذربایجان به فناوری‌های پیشرفته اسرائیلی علاقه نشان داده است، که منجر به توافقاتی برای تأسیس کارخانه‌های پهپادهای شناسایی و رزمی در آذربایجان و همکاری در سیستم ماهواره شناسایی TecSAR شد. وزارت صنایع دفاع آذربایجان همچنین مذاکراتی با شرکت‌های اسرائیلی برای تولید خودروهای زرهی دارد.

اوکراین: آذربایجان همکاری گسترده‌ای با وزارتخانه‌ها و سازمان‌های اوکراینی فعال در تولید مهمات نظامی دارد. اوکراین در گذشته تانک‌های T-55AM و جت‌های آموزشی L-39 را تأمین کرده است. در سال ۲۰۲۵، آذربایجان تولید گلوله‌های توپخانه ۱۲۲ و ۱۵۲ میلی‌متری برای نیروهای مسلح اوکراین را آغاز کرد.

پاکستان: آذربایجان با سازمان‌های پاکستانی برای تولید مهمات نظامی همکاری دارد. بخشی از نیروهای ویژه آذربایجان نیز در پاکستان آموزش می‌بینند. اخیرا جمهوری آذربایجان ۴۰ فرورند جنگنده JF-17 Thunder Block 3 به ارزش ۴.۶ میلیارد دلار را از پاکستان خریداری کرد.

آفریقای جنوبی: تولید مشترک خودروهای زرهی ضد مین Matador و Marauder با گروه پارامونت در این کشور انجام می‌شود.

هند: توافقات اخیر با هند شامل خرید توپخانه کششی ۱۵۵ میلی‌متری ATAGS، ۷۲ واحد توپ خودکششی ۱۵۵ میلی‌متری MArG، سامانه‌های راکت‌انداز چندگانه Pinaka، سامانه‌های موشکی سطح به هوا Akash، فناوری‌های ضد پهپاد, موشک‌های ضد تانک Konkurs-M، سلاح‌های سبک و مهمات متنوع است.

کشورهایی مانند ایالات متحده، کانادا، فرانسه، چین، مالزی، گرجستان، ویتنام، کره جنوبی، اندونزی، سنگاپور، امارات متحده عربی و دیگران نیز به‌عنوان تأمین‌کنندگان خارجی و شرکای فنی آذربایجان فعال هستند.

روندهای بودجه دفاعی جمهوری آذربایجان

هزینه‌های نظامی جمهوری آذربایجان در طول سال‌ها افزایش قابل توجهی داشته است.
• در سال ۲۰۲۰، بودجه دفاعی ۲.۲۴ میلیارد دلار بود که نشان‌دهنده افزایش ۲۰.۶۸ درصدی نسبت به سال ۲۰۱۹ است.
• برای سال ۲۰۲۱، هزینه‌های نظامی به ۲.۷۰ میلیارد دلار افزایش یافت، که ۲۰.۸ درصد افزایش نسبت به سال ۲۰۲۰ است.
• در سال ۲۰۲۵ دولت آذربایجان نزدیک به ۵ میلیارد دلار برای اهداف دفاعی و امنیت ملی اختصاص داد. این نشان‌دهنده افزایش قابل توجه ۷۴۷ میلیون دلاری نسبت به سال ۲۰۲۴ است.