دانش نظامی: خودروی زرهی اسپارتاک؛ نگاهی به جدیدترین امرپ به خدمت گرفته شده در ایران

در جریان مراسم الحاق تجهیزات زمینی و هوایی به فرماندهی مرزبانی فراجا مورخ آذرماه ۱۴۰۴، برای نخستین بار نوع جدیدی از خودروهای زرهی به این نیرو با ریشه غیر ایرانی الحاق شدند. بررسی‌های بیشتر نشان داد که این خودروها درواقع از نوع امرپ‌ اسپارتاک ساخت روسیه بوده است. گمانه زنی ها نشان دهنده تحویل حدود ۲۰ دستگاه از این امرپ به مرزبانی فراجا در مرحله اول الحاق است. علاوه بر این امکان الحاق تعداد بیشتر به مرزبانی فراجا و نیروی زمینی ارتش وجود دارد.

آشنایی با خودرو زرهی ضد مین اسپارتاک:

اسپارتاک که با نام‌های AMN-590951 یا VPK-Ural یا SBM-59095S نیز شناخته می‌شود، یک خودروی زرهی ۴×۴ روسی است که توسط مجتمع صنایع نظامی روسیه (Military-Industrial Company) توسعه یافته و نخستین‌بار در نمایشگاه Army-2019 به نمایش درآمد.

این خودرو بر اساس اصول MRAP طراحی شده و از یک بدنه‌ی یکپارچه‌ی جوشکاری‌شده با کف V شکل بهره می‌برد که توان مقاومت در برابر انفجارهایی معادل ۶ تا ۸ کیلوگرم TNT را دارد. زره این خودرو شامل بخش‌های تقویت‌شده‌ی جلویی و سقف است که توان تحمل آتش ۱۲.۷ میلی‌متری را دارند و با صفحات زرهی اختیاری می‌توان مقاومت آن را در برابر گلوله‌های ۱۴.۵ میلی‌متری نیز افزایش داد. همچنین، حفاظت از مجموعه‌های حیاتی خودرو در سطحی قابل‌مقایسه با استانداردهای Br5 و Br6A در رده‌بندی روسی قرار دارد.

این پلتفرم را میتوان حاصل بازطراحی مدرن خودروهای زرهی قدیمی روسی دانست که در دهه ۲۰۰۰ معرفی شده بودند. درواقع خودروی اسپارتاک بر روی شاسی کامیون دو‌محوره «اورال-۵۳۰۹۹» توسعه یافته و در آن از مجموعه‌ها و قطعات آزمایش‌شده در میدان و تولیدِ سریالیِ خودروهای چندمنظوره نظامی شرکت اورال استفاده شده است. این رویکرد به‌طور قابل‌توجهی هزینه نهایی محصول و هزینه‌های بهره‌برداری را کاهش داده و سطح تعمیرپذیری و سهولت نگهداری را افزایش می‌دهد. از نظر داخلی اسپارتاک به عنوان محصول مشترک مجتمع صنایع نظامی و صنایع اورال، برای رقابت با محصولات کاماز مانند امرپ تایفون عرضه شده است.

خودروی اسپارتاک از یک موتور دیزلی توربوشارژ YaMZ-536 شش سیلندری با توان حدود ۳۶۰ اسب بخار بهره می‌برد که با یک جعبه‌دنده‌ی پنج‌سرعته‌ی دستی یا شش‌سرعته‌ی خودکار ترکیب می‌شود. این مجموعه امکان دستیابی به سرعت جاده‌ای حدود ۸۰ تا ۱۰۰ کیلومتر بر ساعت (بسته به نوع زمین) و سرعت ۴۰ تا ۶۰ کیلومتر بر ساعت در مسیرهای خارج از جاده را فراهم می‌کند و برد عملیاتی آن به حدود ۱٬۰۰۰ کیلومتر می‌رسد.

بخش خدمه بسته به آرایش داخلی، ظرفیت دو نفر خدمه به‌همراه حداکثر ده نفر نیروی اضافی را دارد و به دریچه‌های تیراندازی، شیشه‌های ضدگلوله و درهای دسترسی جانبی و عقب مجهز است. سقف خودرو معمولاً میزبان یک برجک زرهی باز است که می‌تواند به تیربار ۱۲.۷ میلی‌متری، تیربارهای PK یا PKP یا نارنجک‌اندازهای خودکار 17AGS-، 30AGS- یا 40AGS- مسلح شود. همچنین، سازنده از سازگاری این خودرو با سامانه‌های تسلیحاتی کنترل از راه دور خبر داده است.

معیار اصلی بقای اسپارتاک و چشم انداز صادرات آن، پایبندی آن به توافق‌نامه‌ها و استانداردهای ناتو است.

حفاظت بالستیک: بدنه‌ی زرهی یکپارچه (تک‌حجمی) این خودرو، سطح حفاظت بالستیک STANAG 4569 Level 3 را ارائه می‌دهد. این سطح حفاظتی به‌معنای مقاومت در برابر آتش سلاح‌های تهاجمی ۷.۶۲ میلی‌متری و، مهم‌تر از آن، مقاومت در برابر گلوله‌های ۱۲.۷ میلی‌متری است. چنین قابلیتی برای عملیات در محیط‌هایی که با آتش سنگین مسلسل‌ها همراه است، امری حیاتی به‌شمار می‌رود.

حفاظت ضد مین: طراحی بدنه شامل هندسه‌ی V شکل است که با هدف انحراف و پراکنده‌سازی انرژی انفجار از ناحیه‌ی زیرین خودرو انجام شده است. این پیکربندی امکان دستیابی به سطح حفاظت ضد مین STANAG 4569 Level 2a  (انفجار زیر چرخ) و Level 2b  (انفجار زیر بدنه) را فراهم می‌کند و توان تحمل انفجار تا ۶ کیلوگرم مواد منفجره را دارد.

مقایسه اسپارتاک با نمونه‌های مشابه ایرانی:

صنایع زرهی را می‌توان یکی از محجورترین و کم‌توجه‌شده‌ترین شاخه‌های صنایع دفاعی کشور دانست؛ حوزه‌ای که در طول دهه‌ها، برخلاف برخی بخش‌های دیگر، کمتر در کانون سرمایه‌گذاری، توسعه‌ی مستمر و نوسازی ساختاری قرار گرفته است. این وضعیت به‌ویژه در رده‌ی خودروهای زرهی سبک، نفربرهای چرخدار زرهی و خودروهای ضد مین و ضد کمین به‌وضوح قابل مشاهده است؛ جایی که نه‌تنها تنوع پلتفرم‌ها محدود است، بلکه این دسته از تجهیزات به‌ندرت در مقیاس قابل‌توجه در یگان‌های عملیاتی مشاهده می‌شوند.

با کنار گذاشتن محصولات ارائه‌شده توسط رده‌های جهاد خودکفایی در نیروهای مختلف ــ که غالباً فاقد استانداردهای فنی، بالستیکی و انفجاری قابل اتکا هستند ــ فهرست خودروهای زرهی استاندارد و صنعتی ساخت داخل در این رده، به تعداد معدودی پلتفرم محدود می‌شود. این فهرست عملاً شامل امرپ طوفان، امرپ رعد، و نفربرهای چرخدار زرهی کاراکال و کیا است که همگی توسط صنایع زرهی شهید کلاهدوز توسعه و عرضه شده‌اند.

بررسی دقیق‌تر نشان می‌دهد که مستندات معتبر و قابل استنادی از تولید عملیاتی امرپ رعد در دسترس نیست. از سوی دیگر، پلتفرم‌های کاراکال و کیا اساساً در رده‌ی نفربرهای زرهی چرخدار قرار می‌گیرند و از نظر طراحی سازه‌ای، امرپ به‌معنای کلاسیک کلمه محسوب نمی‌شوند. در این دو خودرو، حفاظت عمدتاً به کابین مقاوم‌سازی‌شده محدود شده و شاسی در برابر انفجار مین یا تهدیدات زیرسطحی آسیب‌پذیر باقی مانده است؛ بر این اساس پلتفرم موجود در نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران که از نظر فلسفه‌ی طراحی، سطح حفاظت و مأموریت عملیاتی قابلیت مقایسه‌ی مستقیم با اسپارتاک روسی را دارد، امرپ طوفان است.

بیشتر بخوانید: امرپ طوفان

امرپ طوفان، یک خودروی زرهی ۴×۴ است که بر پایه شاسی یکپارچه Vشکل ساخته شده و از موتور دیزلی کاماز ۳۶۰ اسب بخار (حجم ۳۶۰۰ سی‌سی، ۸ سیلندر) بهره می‌برد. وزن خالی آن ۱۲ تن و وزن عملیاتی ۱۴ تن است، با ابعادی شامل طول ۷ متر، عرض ۲.۵ متر و ارتفاع ۳.۱ متر. حفاظت آن رده STANAG 4569 سطح ۳ را پوشش می‌دهد، که شامل مقاومت در برابر انفجار ۶ تا ۸ کیلوگرم TNT زیر بدنه یا چرخ‌ها، گلوله‌های ۷.۶۲ میلی‌متری هسته تنگستن از فاصله ۳۰ متری و ترکش‌های ۱۵۵ میلی‌متری از ۶۰ متری می‌شود. ظرفیت حمل ۱۰ نفر (۲ خدمه + ۸ نیرو) را دارد و با سرعت حداکثر ۱۰۰ کیلومتر در ساعت و برد ۱۱۰۰ کیلومتر عمل می‌کند. قابلیت‌های حرکتی شامل عبور از آب تا عمق ۱.۵ متر، صعود شیب ۶۰ درصدی و رانندگی ۵۰ کیلومتر با لاستیک پنچر (run-flat) است.

در مقایسه با اسپارتاک روسی، هر دو دارای شاسی ۴×۴ با تمرکز بر حفاظت و تحرک هستند، اما تفاوت‌هایی در طراحی و عملکرد دارند. اسپارتاک سنگین‌تر اما فشرده‌تر است که آن را برای مانورهای شهری مناسب‌تر می‌کند، در حالی که طوفان با طول ۷ متر فضای داخلی بیشتری ارائه میدهد. حفاظت اسپارتاک با سطح Br5/Br6A بالستیک (مقاومت در برابر ۱۲.۷-۱۴.۵ میلی‌متری در نواحی کلیدی) کمی برتر از STANAG3 طوفان به نظر می‌رسد، هرچند هر دو در برابر ۶-۸ کیلوگرم TNT مقاوم هستند. موتور هردو پلتفرم تقریبا مشابه هستند اما طوفان گشتاور بالاتری (۱۴۷۰ نیوتن‌متر) برای شیب‌های تندتر (۶۰ درصد در مقابل ۳۱ درجه اسپارتاک) فراهم می‌کند. همچنین برد عملیاتی هردو پلتفرم تقریبا یکسان است و تنها عمق عبور از آب طوفان ۱.۵ متر در مقابل ۱.۲ متر اسپارتاک ذکر شده است.

با وجود شباهت بالای هر دو پلتفرم، میتوان حدس زد وابستگی مونتاژ داخلی امرپ طوفان به تهیه برخی قطعات از ترکیه و روسیه، و همچنین وابستگی پلتفرم به طراحی کانادایی-اماراتی صنایع اشتریت، فرایند تولید انبوه را با مشکل مواجه کرده است. از همین روی نیروهای مسلح خرید پلتفرم مشابه اما کم دردسرتر را انتخاب کردند.

تحلیل خرید اسپارتاک توسط ایران:

دریافت خودروهای اسپارتاک توسط ایران در چارچوب الگوی گسترده‌تری از خریدهای هدفمند از روسیه قابل‌درک است که به اوایل دهه‌ی ۲۰۰۰ بازمی‌گردد؛ دوره‌ای که روسیه به تأمین‌کننده‌ی اصلی تسلیحات ایران تبدیل شد و حدود ۸۵ درصد از واردات نظامی ایران بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۷ را، به ارزشی نزدیک به ۱.۹۶ میلیارد دلار تأمین کرد. این همکاری با وجود محدودیت‌هایی مانند قطعنامه‌ی ۱۹۲۹ شورای امنیت سازمان ملل در سال ۲۰۱۰ که تحویل سلاح‌های سنگین از جمله S-300 را متوقف کرد، ادامه یافت.

روابط ایران و روسیه همچنین شامل گفت‌وگوهای سیاسی و پیشنهادهایی در چارچوب سازمان‌هایی مانند سازمان پیمان امنیت جمعی است؛ سازمانی که ایران در سال ۲۰۰۷ به آن دعوت شد اما در نهایت به عضویت آن درنیامد و بحث‌های مربوط به جایگاه ناظر به‌صورت مقطعی ادامه یافت.

در این بستر، معرفی عمومی خودروهای اسپارتاک در یگان‌های مرزی ایران تنها یکی از مؤلفه‌های یک رابطه‌ی جاری است که شامل انتقال تسلیحات، آموزش و گفت‌وگو درباره‌ی خریدهای آتی می‌شود. در این بین استفاده از تمامی ظرفیت‌های داخلی و خارجی درجهت جبران خلا موجود حوزه تجهیزات حفاظتی به ویژه در مناطق مرزی جنوب شرق، بایستی از هر جنبه‌ای مورد اهمیت قرار گیرد که خرید امرپ اسپارتاک گوشه‌ای از آن است.