نگاهی به توافق صلح آذربایجان و ارمنستان؛ برنده این مناقشه چه کسی است؟

این توافق صلح در حالی شکل گرفت که تا پیش از این سه آتش بس دیگر در قره باغ اعلام شده بود و هیچکدام از آنها دوامی نداشت اما ورود جدی تر روسیه بعنوان بازیگر اصلی در توافق چهارم، بر آتش بس های شکننده در قره باغ و توافق های نیم بند پایان داد.

توافق صلح آذربایجان و ارمنستان دارای ۹ بند اصلی و بصورت خلاصه از این قرار است:
۱- توقف کامل درگیریها و توقف در مواضع فعلی
۲- تحویل منطقه آقدام به آذربایجان
۳ و ۴- استقرار نیروهای روسیه در قره باغ
۵- ایجاد یک مرکز برای نظارت بر روند اجرای توافق
۶- تحویل منطقه کلبجر و لاچین به آذربایجان
۷- بازگشت آوارگان به قره باغ
۸- تبادل اسرا و اجساد
۹- ایجاد کریدور ارتباطی بین غرب آذربایجان و نخجوان

شاید در نگاه اول اینطور به نظر برسد که این توافق یک پیروزی کامل برای آذربایجان و یک شکست برای ارمنستان باشد و یا حداقل آذربایجان به آنچه که از قره باغ میخواسته رسیده است. اما با بررسی بیشتر این توافق و نحوه استقرار نیروهای روسیه در منطقه قره باغ سوالات، ابهامات و اشکالات بسیاری در خصوص سرنوشت این منطقه بوجود می آید که برای درک بهتر این توافق آن را بروی نقشه بررسی می کنیم.

– هاشورهای سبز مناطقی هستند که در یک بازه زمانی مشخص به جمهوری آذربایجان برگردانده میشوند. منطقه کلبجر تا ۲۵ آبان ماه(۱۵نوامبر)، منطقه آقدام تا ۳۰ آبان ماه(۲۰نوامبر)، منطقه لاچین و مناطق اشغالی در گازاخ تا ۱۱ آذر ماه(۱ دسامبر) به جمهوری آذربایجان تحویل داده میشود.
نکته مهم و اساسی در خصوص این موضوع آن است که “نه” همه ی مناطق(رایونهای) آقدام، کلبجر و لاچین، بلکه مناطقی که خارج از “ناحیه خود مختار قره باغ کوهستانی” به اشغال نیروهای ارمنی در آمده بودند به آذربایجان برگردانده میشود. بعنوان مثال نیمه شرقی رایون کلبجر در “ناحیه خود مختار قره باغ کوهستانی” قرار دارد و این مناطق همچنان در کنترل نیروهای ارمنستانی قرار خواهند داشت و تنها نیمه غربی کلبجر به آذربایجان تحویل داده خواهد شد. این موضوع در خصوص بخش کوچکی از غرب آقدام نیز صدق می کند. بعبارت دیگر مکانیزم “ناحیه خود مختار قره باغ کوهستانی” همچنان در این مناطق پابرجاست.
در خصوص دو نقطه اشغالی در منطقه گازاخ در شمال غرب آذربایجان نیز ذکر این نکته قابل توجه است که علیرغم اشاره توافق نامه به بازگردانی این دو نقطه به جمهوری آذریجان، در بیانیه بعدی که توسط روسیه منتشر شد به وضعیت این دو نقطه اشاره ای نشده است و چگونگی حل این موضوع در هاله ای از ابهام قرار دارد. گفته میشود متن اولیه توافق نامه به بیرون درز پیدا کرده است و در نسخه بعدی که نسخه اصلی می باشد این بخش اصلاح و حذف شده است.

– هاشورهای آبی مناطقی هستند که ۱۹۶۰ نفر از نیروهای حافظ صلح روسیه با ۹۰ زره پوش و ۳۸۰ خودرو و تجهیزات ویژه در آن مستقر میشوند.
اگر به نحوه استقرار نیروهای روسیه در منطقه قره باغ دقت کنید کامل واضح است که این نیروها دقیقا در داخل و در مرزهای “ناحیه خود مختار قره باغ کوهستانی” مستقر خواهند شد. این موضوع بدان معناست که عملا “ناحیه خود مختار قره باغ کوهستانی” برای ارمنستان به رسمیت شناخته شده و در اختیار نیروهای ارمنستانی باقی خواهد ماند. هرچند که به این موضوع در متن توافق اشاره ای نشده است اما عملا بدین معنا خواهد بود.
در کنار این مسئله این موضوع را هم باید اضافه کرد که: در متن توافق عنوان شده است نیروهای حافظ صلح روسیه به مدت ۵ سال در منطقه باقی خواهند ماند و در صورت عدم مشکل خاصی، این دوره ۵ ساله مجددا برای ۵ سال دیگر تمدید خواهد شد و این دوره ها عملا تا زمان نامشخصی ادامه خواهند داشت. مشخصا این موضوع نیز بقای خودمختاری در قره باغ را تایید و تمدید میکند.
البته این مناطق منهی مناطقی است که در عملیات اخیر ارتش آذربایجان در منطقه قره باغ آزاد شده است.
اگر به مناطق جنوبی قره باغ و به خصوص مناطق جنوبی “ناحیه خود مختار قره باغ کوهستانی” دقت کنید، واضحا مشخص است که نیروهای آذربایجان بخش کوچکی از جنوب “ناحیه خود مختار قره باغ کوهستانی” را به کنترل خود در آورده اند و “بیشتر” آزادسازیها مربوط به مناطقی است که در خارج از “ناحیه خود مختار قره باغ کوهستانی” به اشغال نیروهای ارمنستانی درآمده بود.

– در نقشه میزان پیشرویهای آذربایجان در منطقه قره باغ با رنگ زرد نشان داده شده است.
مشخصا این موضوع از این منظر که جمهوری آذربایجان توانسته است تقریبا تمامی مناطق جنوبی قره باغ را آزاد کند یک پیروزی بسیار خوب محسوب میشود اما از سوی دیگر این موضوع برای ارمنستان نیز نباید خیلی بد باشد؛ چرا که بصورت کلی مناطق اطراف “ناحیه خود مختار قره باغ کوهستانی” چه در شمال و چه در جنوبِ قره باغ، بصورت رسمی و بین المللی بخشی از خاک آذربایجان است و نیروهای ارمنستانی مناطقی که در اطراف “ناحیه خود مختار قره باغ کوهستانی” اشغال کرده بودند را اکنون در جنوب، با زور نظامی و در شمال با توافق اخیر واگذار کرده و یا در حال واگذاری هستند. از این رو ارمنستان می تواند مناطق اشغالی اطراف “ناحیه خود مختار قره باغ کوهستانی” را بعنوان یک امتیاز مذاکراتی در نظر بگیرد که اکنون در حال واگذاری آن است و در ازای آن بیشترِ “ناحیه خود مختار قره باغ کوهستانی” را در اختیار میگیرد.
جمهوری آذربایجان نیز به حق خود که همانا بازگردانی ۷ شهر اشغالی قره باغ است رسیده است. البته شایان ذکر است که آذربایجان تمامی قره باغ را طلب می کند و با شرایط بوجود آمده و شرایط میدانی این موضوع محقق نشده است، چرا که بخش اعظم “ناحیه خود مختار قره باغ کوهستانی” با حمایت و پشتیبانی روسیه همچنان تا زمان نامعلومی در کنترل نیروهای ارمنستان و یا همان جمهوری موسوم به جمهوری قره باغ(آرتساخ) باقی میماند.

– موضوع مهم دیگری که از آن نباید غافل شد مخالفت روسیه با حضور نیروهای ترکیه در قره باغ است. رئیس جمهور آذربایجان در سخنرانی تلویزیونی توافق پایان جنگ در قره باغ عنوان کرده بود که در کنار نیروهای حافظ صلح روسی، نیروهای حافظ صلح ترکیه نیز در قره باغ مستقر خواهند شد. اما کرملین در بیانیه ای عنوان کرد که این موضوع در توافق ذکر نشده است و رهبران روسیه، ارمنستان و آذربایجان برای استقرار نیروهای ترکیه در منطقه قره باغ توافق نکرده اند. با توجه به این بیانیه عملا حضور نظامیان ترکیه در منطقه قره باغ منتفی است و این موضوع بصورت تلویحی حمایت و پشتیبانی روسیه از استمرار وضعیت خودمختاری در مناطق باقیمانده در “ناحیه خود مختار قره باغ کوهستانی” را تایید میکند.
بصورت کلی حضور نیروهای ترکیه در قره باغ و یا ارتباط زمینی مستقیم بین ترکیه و جمهوری آذربایجان یک تهدید استراتژیک برای روسیه محسوب میشود، تهدیدی که از میزان نفوذ و هژمونی روسیه در قفقاز و دریای کاسپین و به دنبال آن در آسیای میانه میکاهد و به تعبیر دیگر باعث افزایش قدرت و میزان نفوذ ترکیه در منطقه خواهد شد؛ موضوعی که مسلما بر خلاف میل و سیاست روسیه است. از این رو روسیه تلاش میکند از تحقق این موضوع جلوگیری کند.
مخالفت روسیه با استقرار رسمی نیروهای ترکیه در قره باغ از این منظر قابل تفسیر است.

– موضوع مهم دیگر ایجاد یک مسیر ارتباطی جدید بین استپاناکرت(خانکندی) و ارمنستان در موازات کریدور لاچین در طی سه سال و همچنین ایجاد مسیر ارتباطی ایمن بین غرب جمهوری آذربایجان و منطقه نخجوان در خاک ارمنستان است. امنیت این مسیرها نیز توسط نیروهای روسیه تامین میشود.
از مقایسه این دو مسیر میتوان اینطور نتیجه گیری کرد که ارمنستان در ازای در اختیار داشتن یک راه مواصلاتی امن به استپاناکرت، یک راه مواصلاتی ایمن در اختیار آذربایجان قرار میدهد. این موضوع نیز به معنای پذیرش تلویحی خودمختاری قره باغ از سوی آذربایجان در ازای ارتباط مسقیم آذربایجان به منطقه نخجوان است.
بروی نقشه مسیر ارتباطی جدید بین استپاناکرت و ارمنستان با فلش قرمز و مسیر ارتباطی احتمالی آذربایجان به نخجوان با فلش زرد مشخص شده است. البته یک مسیر ارتباطی ریلی در جنوب ارمنستان و در نزدیکی مرزهای ایران وجود دارد که استفاده از آن نیز می تواند در دستور کار قرار گیرد.

– موضوع مهم دیگر بازگشت آوارگان به قره باغ است. در جریان جنگ های قره باغ ساکنین آذری نقاط مختلف قره باغ از جمله خوجالی از “ناحیه خود مختار قره باغ کوهستانی” رانده شدند و یا ارمنی هایی که طی نبردهای دو ماه اخیر از مناطق جنوبی قره باغ مانند هادروت رانده شدند؛ بصورت مشخص مکانیزم بازگشت آوارگان مذکور در توافق ذکر نشده است و تاکنون نیز هیچکدام از مقامات رسمی طرفین در مورد آن اظهارنظر نکرده اند. شهر شوشا مثال نقض این موضوع است؛ شوشا اکنون در کنترل جمهوری آذربایجان است و اگر بنا به اجرای این بند از توافق باشد ارامنه و آذریها باید در شوشا در کنار یکدیگر حضور داشته باشند، موضوعی که با شرایط فعلی امری محال به نظر میرسد.

بصورت کلی توافق صورت گرفته فرای آنچه که طرفین درگیر یعنی جمهوری آذربایجان و ارمنستان ادعا و عنوان میکنند نه یک پیروزی مطلق است و نه یک شکست مطلق. بلکه تا اینجای کار هریک از طرفین به میزان مشخصی از اهداف خود دست یافته اند؛ با این تفاوت که سهم آذربایجان از بدست آوردن اهداف بیشتر از ارمنستان است.
جمهوری آذربایجان مناطق اطراف “ناحیه خود مختار قره باغ کوهستانی” (بعلاوه بخشی هایی از جنوب “ناحیه خود مختار قره باغ کوهستانی”) را پس از ۲۸ سال بطور کامل بدست آورد. در طرف مقابل ارمنستان نیز خودمختاری(حداقل بصورت اسمی) و حضور در “ناحیه خود مختار قره باغ کوهستانی” را بدست آورد.
جمهوری آذربایجان به یک مسیر زمینی مستقیم با منطقه نخجوان دست یافت و در طرف مقابل ارمنستان نیز به یک مسیر زمینی مستقیم به مرکز “ناحیه خود مختار قره باغ کوهستانی” یعنی شهر استپاناکرت دست یافت.

در خصوص آینده منطقه قره باغ با توجه به توافق موجود، موضوعات و ابهامات بسیاری وجود دارد که حداقل در متن قرارداد به آنها اشاره ای نشده است و این مسئله در آینده مشکل ساز خواهد شد و آینده ای نامشخص و نامعلوم را برای قره باغ به ارمغان خواهد آورد. در حال حاضر با ورود مستقیم روسیه به قره باغ، نفوذ و اعمال فشار این کشور در منطقه افزایش پیدا کرده است و از سوی دیگر تحولات سیاسی مهمی در ارمنستان در حال شکل گیری است و از سوی دیگر خطوط تماس و درگیری نیز همواره محلی برای افزایش تنش ها خواهد بود. هرچیزی در آینده ممکن است، همانطور که آذربایجان پس از ۲۸ سال تجدید قوا برای آزادسازی قره باغ اقدام کرد بعید نیست ارمنستان نیز چنین سیاستی را در قبال آذربایجان در پیش بگیرد و یا حتی شرایط منطقه کار را برای ادامه عملیات ارتش آذربایجان در قره باغ مهیا کند…

و همچنان استخوان لای زخم قره باغ باقیست.