روابط آمریکا و تاجیکستان؛ ضرورت تغییر نگاه ایران به کشورهای آسیای میانه

پس از فروپاشی شوروی، روابط دیپلماتیک تاجیکستان و آمریکا در ۱۴ فوریه ۱۹۹۲ میلادی (۲۵ بهمن ۱۳۷۰) با شروع به کار سفارت آمریکا در دوشنبه آغاز شد. اکنون سفیر فوق العاده و تام الختیار آمریکا در تاجیکستان مانوئل پی. میکالر جونیور است که از ۱۵ مارس ۲۰۱۹ میلادی جایگزین جان مارک پومرشایم سفیر پیشین آمریکا شده است. سفارت تاجیکستان در واشنگتن نیز از سال ۲۰۰۲ میلادی شروع به کار کرد و سفیر این کشور در آمریکا “فرخ حمرالی زاده” است.

مبنای دو دهه روابط سیاسی بر همکاری در زمینه مبارزه با تروریسم، جلوگیری از قاچاق مواد مخدر، توافقات تجاری و اقتصادی و… عنوان شده است اما این روابط در ماه‌های اخیر جنبه نظامی و امنیتی به خود گرفته و آمریکا حضور پررنگی‌تری در تاجیکستان پیدا کرده است. ریشه این امر را می‌توان در تحولات یک سال اخیر در منطقه آسیای میانه و جهان جستجو کرد. خروج آمریکا از افغانستان و روی کار آمدن طالبان، وقوع جنگ بین روسیه و اوکراین، گسترده تر شدن روابط چین و ایران با کشورهای آسیای میانه و… از جمله عللی است که آمریکا را مجاب به تلاش بیشتر برای افزایش نفوذ در تاجیکستان کرده است. آمریکا در این راستا مستشاران و نمایندگان سیاسی، نظامی و فرهنگی خود را وارد میدان کرده و برنامه‌های گسترده‌ای را در دستور کار تاجیکستان گذاشته‌اند. برنامه‌های اصلی آمریکا در تاجیکستان را می‌توان در موارد ذیل دسته بندی کرد:
۱- سیاسی و نظامی:
در طول یک سال اخیر میزان سفرها و دیدارهای “توماس وست” نماینده ویژه آمریکا برای افغانستان، “دونالد لو” دستیار وزیر خارجه آمریکا، ژنرال “مایکل کوریل” فرمانده ستاد مرکزی نیروهای مسلح آمریکا با مقامات تاجیکستانی افزایش یافته است. طبق اظهارات مقامات آمریکایی، این دیدارها حول محورهای مسائل امنیتی آسیای میانه به ویژه افغانستان، تقویت و ساخت پاسگاه‌های مرزی تاجیکستان، اعتراضات استان خودمختار بدخشان بوده است. در کنار این مسائل موارد مهمی همچون واگذاری تسلیحات انتقالی از افغانستان به ارتش تاجیکستان، استفاده اطلاعاتی-امنیتی آمریکا از پایگاه‌های مرزی تاجیکستان، مهاجرت به آمریکا و مسائل آموزش نظامی و… مدنظر بوده است.
دونالد لو در مصاحبه با رادیو آزادی تاجیکستان درباره ساخت پاسگاه‌های مرزی می‌گوید: «منتظر اتمام پروژه ‌جدید ساخت پاسگاه مرزی در منطقه چالدوار هستیم. البته در مسئله پاسگاه‌های مرزی، آمریکا پروژه‌های دیگری را هم به اتمام رسانده است ولی پروژه چالدوار بزرگترین پروژه بوده و پروژه‌های دیگر شامل واگذاری و انتقال امکانات و تجهیزات نظامی برای نیروهای مرزبانی تاجیکستان بوده است.» لازم به ذکر است که این پایگاه در منطقه چالدوار واقع در جنوب شهر مرزی آیواج قرار دارد که عملیات بازسازی و توسعه آن در سال ۲۰۲۰ میلادی توسط دولت تاجیکستان با تأمین مالی سازمان مبارزه با مواد مخدر آمریکا به شرکت‌های نظامی آمریکایی واگذار شد.

طبق اظهارات ژنرال کوریلا، آمریکا از ابتدای روابط سیاسی با تاجیکستان تاکنون بیش از ۳۳۰ میلیون دلار در زمینه‌ی امنیتی به تاجیکستان کمک مالی کرده است که ارائه پهپادهای RQ-20 Puma (ساخت آمریکا) به ارزش ۲۰ میلیون دلار بزرگترین بخش آن بوده است.

موضوع دیگری که در زمینه همکاری‌های نظامی دو کشور برجسته شده است، جنگنده‌ها و بالگردهای ارتش افغانستان است که در جریان سقوط حکومت پیشین افغانستان به تاجیکستان پناهنده شدند. مقامات آمریکایی در دیدارهای خود با مقامات تاجیک قول واگذاری این هواگردها به ارتش تاجیکستان را داده‌اند اما در مقابل خواسته‌هایی از تاجیکستان داشته‌اند که جزئیات آن مشخص نیست.

۲- فرهنگی:
سازمان‌های مردم نهاد (NGO) آمریکایی در قالب کمک‌های بشردوستانه و از طریق روش‌های جاسوسی اطلاعات انسانی (HUMINT) توانسته‌اند جایگاه اجتماعی ویژه‌ای بین مردم تاجیکستان ایجاد کنند. این سازمان‌ها با اعطای ویزای مهاجرت به آمریکا، کمک‌های مالی، برگزاری برنامه‌های آموزشی، هنری و… علاوه بر جذب و شناسایی نخبگان علمی، پناهندگان افغانستانی و عوامل وابسته به روسیه را شناسایی کرده و شبکه اطلاعاتی خود را گسترده کرده‌اند.

برخلاف تاجیکستان، روابط قرقیزستان و ازبکستان با آمریکا پس از سقوط حکومت افغانستان چندان تغییر نکرده است. قرقیزستان هنوز از خروج نظامی آمریکا از پایگاه هوایی ماناس در سال ۲۰۱۴ میلادی ناراضی است و با توجه به حمایت پنهانی آمریکا از اعتراضات قرقیزستان، در مسائل نظامی-امنیتی چندان استقبالی از آمریکایی‌ها به عمل نیاورده است. تا جایی که در سفر اخیر ژنرال کوریلا به پایگاه ماناس هیچ مقام قرقیزستانی برای دیدار با وی حاضر نشد! ازبکستان نیز علیرغم دریافت کمک‌های نظامی از آمریکا، سیاست خود را بی‌طرفی عنوان کرده و اعلام کرده‌اند که اجازه ساخت پایگاه نظامی و استقرار نیروی خارجی در خاک کشور خود را نمی‌دهند.

در مجموع آمریکایی‌ها با برقراری روابط گرم با مقامات دولت امامعلی رحمان و بررسی عمیق نیازهای مردم تاجیکستان توانسته‌اند جایگاه جدید و مناسبی برای خود ایجاد کنند. علیرغم اینکه آمریکا تاکنون موفق به ایجاد پایگاه نظامی در تاجیکستان نشده است اما شبکه سیاسی-اطلاعاتی آنها در تاجیکستان گسترده شده و این یعنی آنها در نفوذ به تاجیکستان بدون حساس کردن شریک اصلی تاجیک‌ها یعنی روسیه موفق بوده‌اند. تاجیکستان بیش از ۱۴۰۰ کیلومتر مرز مشترک با افغانستان دارد و از لحاظ ترکیب قومی و مذهبی اشتراکات زیادی با این کشور دارد. بنابراین آمریکا برای تداوم کنترل و نقش آفرینی در تحولات افغانستان و آسیای میانه در درجه اول به تاجیکستان و و در درجه دوم به کشورهای ازبکستان، قرقیزستان، پاکستان و ترکمنستان نیازمند است. از این رو ارتقای بنیادین روابط ایران با کشورهای آسیای میانه اهمیت جدی‌ای دارد و عضویت در سازمان همکاری شانگهای و تقویت روابط دوجانبه با این کشورها با هدف مقابله با نفوذ آمریکا و ناتو در شرق ایران راهکاری مناسب است.

بیشتر بخوانید:
یادداشت: بررسی پیامد‌های منازعه قدرت‌های شرق و غرب در آسیای میانه
یادداشت: تاجیکستان، میدان جدید رقابت روسیه و آمریکا
تاجیکستان، نبرد کمونیسم و اسلام