دانش نظامی: دلایل موفقیت پدافند هوایی ارتش اوکراین در برابر روسیه

در جنگ اوکراین و روسیه، به‌رغم سرکوب پدافند ارتش اوکراین توسط روس‌ها، پدافند اوکراین عملکرد خوبی از خود نشان داده است. از این رو دلایل موفقیت‌های پدافند اوکراین را به شرح زیر بررسی می‌کنیم. این دلایل را می‌توان در سه بخش تقسیم نمود:

۱- سرکوب ناقص پدافند اوکراین توسط روس‌ها:
روس‌ها در ابتدای نبرد با شلیک موشک‌های ضدرادار همچون KH-31 سعی بر سرکوب رادارهای دشمن کردند. اما این سرکوب پدافند بسیار سریع و عجولانه صورت گرفت و روس‌ها تنها اقدام به سرکوب رادارهای پیش اخطار و سامانه‌‌های فعال کرده و بدون کامل کردن فرآیند سرکوب پدافندی، لایه‌های میانی پدافند را رها و نیروهای خود را وارد اوکراین کردند.
روس‌ها با این تصور که یک پدافند میان‌برد و کوتاه‌برد بدون رادارهای پیش اخطار بسیار ناکارآمد هستند برای سرعت بخشیدن به فرآیند هجومی خود این بخش از سرکوب پدافند را کاملاً رها کردند و عملیات زمینی و عملیات‌های پروازی را آغاز نمودند. اما برخلاف تصور روس‌ها، برخی از سامانه‌ها حتی بدون وجود رادارهای پیش اخطار هم به‌خوبی اقدام به درگیری با اهداف متخاصم کردند. اکثر این سامانه‌ها، سامانه‌های پدافندی کوتاه‌برد مانند TOR-M1 بودند.

استفاده از بمب‌های سقوط آزاد برای عملیات تهاجمی در خطوط نبرد و یا عملیات عمقی در شرایطی که هنوز پدافند کوتاه برد و میانبرد اوکراین سرکوب نشده بود یک اشتباه تاکتیکی از سوی روس‌ها محسوب می‌شود. در چنین شرایطی روس‌ها باید یا کاملا سرکوب پدافندی انجام می‌دادند یا از مهمات هوشمند با برد بالا در عملیات‌های خود استفاده می‌کردند تا از دایره اثربخشی پدافند کوتاه برد کاملا دور باشند. در شرایطی که سرکوب پدافند اوکراین کامل نشده بود استفاده از بالگرد هم ریسک بسیار بالایی داشته که تلفات روس‌ها گویای این مطلب است. زیرا هم سامانه های پدافندی کوتاه برد مانند TOR-M1 به خوبی توان مقابله با موشک های کروز و بالگردهای روسی را دارا هستند. علاوه بر این توانمندی برخی موشک‌های ضدزره در انهدام اهداف هوایی و دیگر سامانه‌های دوش‌پرتاب اهدایی به اوکراین مانند FIM-92 Stinger برای شکار بالگردها هم موجب شد تا روس ها تلفات متعددی در خصوص بالگردهای خود داشته باشند.

بیشتر بخوانید: دانش نظامی:‌ موشک دوش‌پرتاب FIM-92 Stinger

۲- تاکتیک های اوکراین برای شکار هواگردها:
پدافند اوکراین دارای تعداد قابل توجهی سامانه کوتاه برد از انواع مختلف است. این سامانه‌ها در جنگ فعلی میان اوکراین و روسیه موفق به انهدام چندین موشک کروز روس و چند فروند جنگنده شده‌اند. به توجه به شرایط محیطی کشور اوکراین، سامانه های پدافندی کوتاه بردی مانند Buk-m1 به خوبی می‌توانند مخفی شوند و اقدام به شکار اهدافی همانند جنگنده ها، موشک های کروز و …. کنند. از طرفی دیگر، سربازان نیز به راحتی با استتار و پناه گرفتن در میان پوشش‌های محیطی مانند درختان با کمک موشک‌های دوش پرتاب اقدام به انهدام اهدافی همچون بالگردها یا پهپادها کنند. شرایط محیطی اوکراین عملا یک محیط و استتار طبیعی مناسب ایجاد کرده است تا پدافند های اوکراینی بتوانند استتار کنند و تا حدی از سرکوب نیروی‌های روس در امان بمانند.

دارایی های پدافندی اوکراین قبل از شروع جنگ بدون در نظر گرفتن پدافند اهدایی بعد از شروع جنگ عبارت است از:

• سامانه‌های دوش پرتاب SA-14 (استرلا)، SA-18 (ایگلا)، FIM-92 Stinger
• سام ۲ و ۳ سامانه پدافند موشکی ثابت
• سامانه‌های پدافندی موشکی متحرک کوتاه برد و ارتفاع پایین سام ۶، سام ۸ (اوسا)، SA-13 (استرلا ۱۰ بصورت دوش پرتاب)، سام ۱۵ (TOR-M1)، سام ۹ (گازکین)
• سامانه‌های پدافندی موشکی متحرک کوتاه برد و ارتفاع متوسط SA-17 (Buk-m1)،
• شیلکا یک سامانه پدافند کوتاه برد متحرک مبتنی بر توپ زسو ۲۳ بصورت ۴ لول
• سامانه پدافند تمام متحرک موشکی دوربرد ارتفاع بالا S-300PM
• سامانه پدافند ثابت موشکی دوربرد ارتفاع بالا S-200

۳- کمک های خارجی به اوکراین:
از همان آغاز، که احتمال درگیری بین اوکراین و روسیه بالا گرفت کمک‌های تسلیحاتی کشورهای عضو ناتو مخصوصاً انگلیس و آمریکا آغاز شد. این کمک‌ها از تجهیزات انفرادی مانند اسلحه‌های AR-15 تا موشکهای ضد زره متنوع مانند NLAW، جاولین و… را شامل می‌شد و تأثیر بسیاری در انهدام تانک‌های روسی در جبهه‌ی نبرد داشت. ارسال کمک‌ها هنوز هم ادامه دارد و روز به روز تجهیزات بهتری برای اوکراینی‌ها ارسال می‌شود. آمریکا و دیگر متحدان با درک فرآیند آموزش تجهیزات اقدام به ارسال سامانه‌های پدافندی روسی مانند SA-8/10/12/14 به اوکراین کردند. به طور قطعی می‌توان گفت که کمک های تسلیحاتی غرب، تا به امروز اوکراین را سر پا نگه داشته است.

بیشتر بخوانید: نیروهای اوکراینی از چه سامانه‌های دوش پرتابی برای مقابله با روسیه استفاده می‌کنند؟

طبق تعریف پدافند کوتاه برد دارای حداکثر ارتفاع ۱۵ کیلومتر و حداکثر برد ۵۰ کیلومتر است. با پیشرفت تسلیحات هواپرتاب، پدافند کوتاه برد بشدت آسیب پذیر شده است. بطور مثال موشک اخگر با برد ۳۰ کیلومتر و نسل جدید هلفایر با برد ۲۰ کیلومتر که قابلیت حمل توسط پهپادها را نیز دارند انهدام پدافند کوتاه برد را آسان می‌نماید.

بیشتر اوقات یک پدافند کوتاه برد زمانی مؤثر است که زیر چتر پدافند با برد متوسط و یا برد بلند فعالیت کند. در صورت وجود رادارهای پیش اخطار می‌توان موقعیت مکانی هدف را قبل از رسیدن به پدافند تشخیص داد به این شکل می‌توان عملیات کمین توسط پدافند کوتاه برد را انجام داد و از شکار پدافند جلوگیری کرد.

با توجه به توان ضد رادار روس‌ها و استفاده گسترده از موشک ضد رادار KH-31 در طول جنگ، در کنار گزارش‌ها از هدف قرار گرفتن رادارهای اوکراین می‌توان به این نتیجه رسید که عملا رادار پیش اخطاری در خاک اوکراین باقی نمانده است.

گزارشی از شبکه تلویزیونی CNN پخش شد که نشان می‌دهد یک آواکس E-3 بر فراز مرز بین لهستان و اوکراین به‌شکل پیوسته درحال گشت زنی و رهگیری جنگنده‌های روسی می‌باشد. رئیس جمهور آمریکا در کنفرانس خبری خود به صراحت از ارائه اطلاعات به‌روز و در اسرع وقت به طرف اوکراینی سخن گفته بود.

رادار AN/APY-1 اواکس آمریکایی E-3 قابلیت شناسایی یک‌جنگنده از فاصله ۳۲۰ کیلومتری را دارا می‌باشد (البته به سطح مقطع نیز بستگی دارد) یا نمونه‌ی دیگر خانواده‌ی اواکس‌ E-3 اواکس E3-A است که رادارش در ارتفاع بالا قابلیت شناسایی اهداف پروازی ارتفاع بالا را از فاصله ۶۵۰ کیلومتری دارا می‌باشد. فاصله مرز لهستان تا شهر کیف کمتر از ۴۵۰ کیلومتر است. فاصله مرز رومانی با کیف نیز حدود ۴۰۰ کیلومتر است. با توجه به فاصله مرزها و مشخصات اواکس E-3، این آواکس پوشش هوایی مناسب ایجاد کرده و اطلاعات لازم را به پدافند اوکراین می دهد. گزارش‌های متنوعی از پرواز‌های شنود و تجسسی در اطراف اوکراین داده شده است. تمام این موارد و کمک‌های اطلاعاتی دیگر، کمک بسیاری در اجرای کمین ها در اطراف کیف داشت و اکثر تلفات نیروی هوایی روسیه را به خود اختصاص داد.

ارتش اوکراین با خاموش کردن و اختفای سامانه‌های کوتاه برد در مکان‌های مختلف با احتمال حمله بالا یا نزدیک به خطوط مقدم، اقدام به کمین می‌کردند. در چنین حالتی احتمال کشف این سامانه ها توسط روسیه ممکن نبود. در چنین حالتی احتمال کشف این سامانه ها با آواکس و سیستم‌های کشف رادار ممکن نبود. آمریکایی ها نیز با بررسی تصاویر ماهواره‌ای و سامانه های شنود احتمالات حمله در نقاط مختلف را بررسی کرده و به کمک آواکس‌ها، سیستم شنود و موقعیت یاب GPS که بصورت تجاری توسط روس‌ها استفاده می‌شد موقعیت اهداف پروازی را مشخص کرده و در زمان و مکان مناسب سیستم پدافندی اقدام به رهگیری و انهدام اهداف می‌کرد. این سامانه ها بعد از انجام عملیات سریعا رادار را خاموش و مکان خود را تغییر می‌دهند. این امر کار شناسایی بعد از شلیک را سخت می‌کند. آواکس، ماهواره و سامانه های جنگ الکترونیک که توان کشف رادارهای فعال را دارند با این شیوه عملکرد زمان کافی برای کشف رادار سامانه کوتاه برد را پیدا نمی‌کنند.

روسیه با درک این موضوع از اطراف کیف عقب نشینی کرد و تمرکز خود را بر روی مناطقی قرار داد که غرب، کمترین کمک اطلاعاتی را بتواند به اوکراین برساند. این امر موجب افزایش اثرگذاری و کاهش تلفات روس‌ها در بخش هوایی شد.

بیشتر بخوانید:
دانش نظامی: پهپاد سوئیچ‌بلید
موشک پدافند هوایی دوش‌پرتاب STARStreak

نویسندگان:
سید محمد حسین موسوی ایرائی
علی عبدی آهنگری