دانش نظامی: بمب‌های هوشمند قائم

بر اساس سخنان وزیر دفاع و پشتیبانی سابق نیروهای مسلح، امیر حاتمی، در مراسم رونمایی از بمب‌های قائم، این محصول به‌صورت مشترک توسط دو سازمان صنایع دفاع و صنایع الکترونیک ایران (صا ایران) تولید شده است. حداقل ارتفاع عملکردی این بمب‌ها ۴ تا ۱۰ هزار پا (۱۲۱۹ تا ۳۰۴۸ متر) و برد آن ۱۲ تا ۴۰ کیلومتر است و قابلیت نصب سرجنگی مختلف نفوذی و ترکشی با بردهای مختلف و قدرت تخریب متنوع نیز در این بمب‌ها وجود دارد.

لازم به ذکر است، منظور از “حداقل ارتفاع عملکردی” بمب قائم آن است که اگر بمبها را کمتر از این ارتفاع پرتاب کنیم (زیر ۱۲۱۹ متر)، توان هواسُرشی نداشته و به سرعت به سمت اهداف سقوط خواهند کرد.

اما در جایی دیگر امیر سرتیپ شاهرخ شهرام مدیرعامل صنایع الکترونیک ایران، برد بمب‌ها را ۲۰ تا ۴۰ کیلومتر عنوان می‌کند. با توجه به وجود تنقاض میان سخنان امیر حاتمی و امیر شهرام، برد دقیق این بمب‌ها در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. همچنین متأسفانه برد این سری از بمب‌ها هیچگاه به‌صورت رسمی در هیچ یک از نمایشگاه‌های نظامی اعلام نشده است. در ادامه‌ی نوشتار تلاش خواهیم کرد تا برد هر یک از بمب‌های سری قائم را به‌صورت جداگانه مشخص کنیم.

بمب‌های با قطر کم (SDB – Small Diameter Bomb) نوع جدیدی از بمب‌ها هستند که در چند سال اخیر توسط قدرت های نظامی تولید کننده سلاح بهینه سازی شده اند. نمونه‌های اولیه‌ی آمریکایی این مدل از بمبها سنگین بودند و از سال ۲۰۰۶ (۸۴-۸۵) تولید شدند. این بمب‌های آمریکایی توسط جنگنده و از ارتفاع بالا پرتاب می‌شدند که بردی ۱۱۰ کیلومتری را به ارمغان می آوردند. با توجه به نیاز ایران به تسلیحاتی سبک‌تر اما کاربردی برای پهپادهای مدرن خود، ایران در ساخت بمب‌های هوشمند از این نوع بمب‌ها الهام گرفت و این تلاش‌ها سرانجام در سال ۱۳۹۳ با معرفی بمب‌های مینیاتوری خانواده‌ سدید به ثمر نشست. سدید-۳۴۲ را می‌توان اولین بمب مینیاتوری ایران دانست که بعدها در خانواده قائم به تکامل رسید.

بیشتر بخوانید: دانش نظامی: خانواده تسلیحاتی سدید

در این مسیر، تولید جستجوگرهای (Seeker) قابل استفاده در تمام بمب‌های هوشمند فعلی و آینده ایرانی بسیار مهم بود. از این رو، وزارت دفاع ایران، جستجوگرهایی با انواع شیوه هدایت را تولید کرد. دو نمونه از این جستجوگرها با نام جستجوگر حرارتی تصویری RU320ST و جستجوگر تصویری مرئی RU113ST به نمایش درآمده است که تاکنون بر روی خانواده سدید و قائم نصب و مشاهده شده‌اند.

هرچند از تاریخچه و ترتیب تولید این بمب‌ها اطلاعاتی در دسترس نیست اما بر اساس داده های موجود می‌توان تقسیم بندی را بر این اساس در نظر گرفت:

بمب هواسُرش قائم ۵:
مشخصات بمب‌های قائم به‌طور رسمی اعلام نشده است اما در نمایشگاه دفاعی بغداد، برخی از مشخصات بمبهای قائم ۱ و قائم ۵ به نمایش درآمد. با توجه به مشخصات اعلامی در این نمایشگاه، ابعاد قائم ۵ و بمب سدید ۳۴۲ بسیار به یکدیگر نزدیک بوده اما به‌دلیل اضافه شدن بال‌ها بصورت ثابت و افزایش وزن سرجنگی، وزن آن به ۲۰ کیلوگرم رسیده است.

امیر حاتمی در زمان رونمایی از این بمب‌ها، برد خانواده قائم را از ۱۲ تا ۴۰ کیلومتر اعلام کرده است. با دقت به بال‌های جلویی و انتهایی قائم ۵ متوجه ابعاد بزرگتر و شکل آیرودینامیک آن با بمب‌های خانواده سدید خواهیم شد. احتمالا برد قائم ۵ از سدید ۳۴۲ و ۳۴۵ بیشتر است زیرا وزن کمتر و مساحت بال بیشتری در اختیار داشته که باعث افزایش نیروی برآ (Lift) و کاهش نیروی پسا (Drag) و در نهایت افزایش برد آن خواهد شد. از این رو، با استناد به مطالب گفته شده برد آن‌ را می‌توان ۱۲ کیلومتر در صورت رهاسازی از ارتفاع ۵ کیلومتری در نظر گرفت. بمب قائم ۵ امکان نصب بر روی جنگنده را داشته و در صورت رهاسازی ارتفاع بالا می‌توان بردی تا ۲۰ کیلومتر را برای آن در نظر گرفت.

جستجوگرهای مورد استفاده در قائم ۵، تصویری یا اپتیکی (TV)، حرارتی (IR)، لیزر و ترکیبی از اپتیکی و لیزر می باشد. استفاده از انواع سیکرها در قائم ۵ اجازه انجام عملیات با دقت زیاد و در تمام شرایط آب و هوایی را می دهد.

نمونه ای از قائم‌ ۵ نیز دیده شده است که دارای سیکر جستجو فروسرخ و فیوز مجاورتی (احتمالاً از نوع لیزری) می باشد که در نوع خود قابل توجه است. دلیل استفاده از جستجوگر فروسرخ احتمالا برای کاهش هزینه ساخت است؛ اما این موضوع دقت و کیفیت آن را کمتر خواهد بود. با این وجود استفاده از فیوز مجاورتی در کنار جستجوگر فروسرخ، این نقص را تا حدودی جبران می‌کند.

قائم ۵ ناشناس:
گونه‌ای از بمب قائم ۵ در نمایشگاه دستاوردهای جهاد خودکفایی نیروی دریایی ایران در ۲۳ آذر ماه ۱۴۰۰ به نمایش گذاشته شد که طول و عرض بال‌ها به شکل محسوسی افزایش پیدا کرده بود. این امر باعث افزایش مساحت بال و در نهایت افزایش برد می‌شود. البته احتمال افزایش وزن موشک و ثابت بودن برد آن نیز وجود دارد.

این گونه از بمب قائم ۵ در زیر بال پهپاد فطرس در پایگاه زیر زمینی ۳۱۳ ارتش دیده شده است که احتمال عملیاتی بودن آن را تقویت می‌کند. همچنین با توجه به عملیاتی شدن این گونه جدید از بمب قائم ۵ در پهپاد فطرس ارتش، می‌توان توقع بکارگیری این بمب بر روی دیگر پهپادهای رزمی نیروهای مسلح کشور را در آینده نزدیک داشت. موضوعی که توان تهاجمی پهپادهای ایرانی را به طرز چشمگیری افزایش خواهد داد.

بیشتر بخوانید: دانش نظامی: پهپاد رزمی شناسایی فطرس

بیشتر بخوانید: دانش نظامی: پهپاد ابابیل ۵ جدیدترین دستاورد پهپادی ایران

مشخصات بمب هواسُرش هوشمند قائم ۵:
طول: ۱۰۸ سانتیمتر
قطر: ۱۵/۲ سانتیمتر
نوع جستجوگر: تصویری (TV)، حرارتی (IR)، لیزری، ترکیبی از اپتیکی و لیزری
نوع سر جنگی: ترکش شونده
نوع فیوز: قابل برنامه‌ریزی و زمان‌بندی
وزن سر جنگی: ۸/۵ کیلوگرم
وزن کلی بمب: ۲۰ کیلوگرم
برد: ۱۲ تا ۲۰ کیلومتر بر اساس ارتفاع رهاسازی (در گونه ناشناس قائم ۵ برد آن می‌تواند تا ۴۰ کیلومتر نیر افزایش پیدا کرده باشد)

بمب هواسُرش قائم ۱:
بمب هواسُرش قائم ۱ را می‌توان دومین عضو از خانواده بمب‌های قائم دانست زیرا قائم ۵ در امتداد تغییرات سدید به وجود آمده و قائم ۱ با توجه به نیاز به بمبی سبک برای حمل توسط پهپادهای سبک ایجاد شده است. ایران کاربر تعداد بسیار زیادی پهپاد سبک با توان کم در حمل مهمات مانند ابابیل ۳ و ۴ است. از آنجا که این پهپادها توان زیادی برای حمل مهمات ندارند؛ بمب سبک و هوشمند قائم ۱ می‌تواند در راستای دکترین “هر هدف یک تیر” بر روی پهپادهای سبک ایرانی به‌درستی انجام وظیفه کند.

مشخصات‌ بمب قائم ۱ نیز در نمایشگاه دفاعی بغداد با نام تجاری BS12.5 به نمایش درآمده است. وزن این بمب ۱۲/۵ کیلوگرم، طول آن ۹۰ سانتیمتر و قطر آن ۱۲/۵ سانتیمتر عنوان شده است.

قائم ۱ نیز از سیکر های تصویری یا اپتیکی (TV)، حرارتی (IR)، لیزری، ترکیبی از اپتیکی و لیزری استفاده می‌کند. اما قائم ۱، در نوع سرجنگی با تنوع بیشتری معرفی شده است. تاکنون سر جنگی‌های ترکش شونده، آتش زا، برخورد مستقیم (انرژی جنبشی) برای این بمب معرفی شده است. البته ذکر این نکته قابل توجه است که امکان استفاده از این سرجنگی‌ها برای تمام خانواده قائم وجود دارد. فیوز قابل برنامه‌ریزی و زمانبندی این امکان را به بمب می‌دهد تا آن را با فاصله از زمین یا در یک ارتفاع مشخص منفجر کرد و تأثیر سرجنگی را متناسب با اهداف افزایش داد. وزن کلی بمب قائم ۱، ۱۲/۵ کیلوگرم بوده و سر جنگی آن ۱/۵ کیلوگرم است.
برد این بمب نیز مانند دیگر اعضای خانواده قائم اعلام نشده است. قائم ۱ با وزن کم و قطر کم و بال‌هایی که دقیقاً شبیه به قائم ۵ است می تواند برد قابل توجهی داشته با‌شد. به‌نظر می‌رسد نسبت بال‌ها به بدنه در قائم ۱ کمی بیشتر از قائم ۵ باشد. اما احتمالا بردی معادل با قائم ۵ یعنی ۱۲ کیلومتر درصورت رها شدن از ارتفاع ۵ کیلومتری و برد ۲۰ کیلومتری در صورت رهاسازی از ارتفاع بالا را خواهد داشت. حداقل ارتفاع رهاسازی برای این بمب نیز ۴ هزار پا یا ۱۲۱۹ متر است.

مشخصات بمب هواسُرش هوشمند قائم ۱ با نام تجاری BS12.5:
طول: ۹۰ سانتیمتر
قطر: ۱۲/۵ سانتیمتر
نوع جستجوگر: تصویری (TV)، حرارتی (IR)، لیزری، ترکیبی از اپتیکی و لیزری
نوع سر جنگی: ترکش شونده، آتش زا، برخورد مستقیم (انرژی جنبشی)
نوع فیوز: قابل برنامه‌ریزی و زمان‌بندی
وزن سر جنگی: ۱/۵ کیلوگرم
وزن کلی بمب: ۱۲/۵ کیلوگرم
برد: ۱۲ تا ۴۰ کیلومتر

بمب هواسُرش قائم ۹:
بمب‌های سری قائم به‌صورت گسترده بر روی انواع پهپادهای ایرانی مشاهده شده است، اما تاکنون تصاویری از نصب بمب قائم ۹ مشاهده نشده است. بمب قائم ۹ هیچ نمایشگاهی عرضه نشده و تصاویر بسیار کمی از آن در دسترس است. با توجه به اظهارات وزیر دفاع وقت ایران در زمان رونمایی از بمب‌های قائم مبنی بر اینکه این بمبها بر روی پهپاد و جنگنده قابل استفاده هستند و از آنجا که تاکنون بمب قائم ۹ بر روی پهپادها مشاهده نشده است، این برداشت را می‌توان داشت که بمب قائم ۹ به‌صورت اختصاصی برای جنگنده ها توسعه یافته است. البته باید یادآور شد که قطعاً امکان نصب بمب قائم ۹ بر روی پهپادها نیز وجود دارد.
هر چند ابعاد قائم ۹ در دسترس نیست اما مشخصا از قطری مشابه با قائم ۵ یعنی ۱۵۲ میلیمتر بهره می‌برد. با توجه به اینکه مکان نصب بال در این مدل تغییر کرده و طول و وزن آن نیز دستخوش تغییرات شده است، به‌طور قطع مرکز ثقل قائم ۹ نیز نسبت به قائم ۵ تغییر کرده است. با بررسی تصاویر موجود، افزایش چشمگیر طول بمب قابل مشاهده است. بر اساس بررسی‌های انجام شده، طول این بمب باید در حدود ۱۵۰ سانتیمتر باشد. همچنین در این بمب قابلیت استفاده از انواع سرجنگی و سیکرهای مورد استفاده در قائم ۱ و ۵ وجود دارد.
مسأله بعدی تعیین وزن بمب است. برای این منظور با توجه به افزایش طول بمب قائم ۹ و با مبنا قرار دادن بمب قائم ۵، وزن بمب قائم ۵ را به میزان تقریباً ۵۰ درصد افزایش داده و وزن ۳۰ کیلوگرم را برای قائم ۹ در نظر می‌گیریم.
با توجه به ابعاد بمب قائم ۹، این بمب گزینه بسیار مطلوبی برای استفاده از سرجنگی ترموباریک است. زیرا این نوع از سرجنگی دارای وزن بیشتر و نیازمند فضای بیشتر است.
در مسأله برد بمب، ما به سخنان امیر حاتمی و امیر شهرام برمیگردیم. ابعاد و طول بال‌ها در قسمت جلو و عقب برای قائم ۹ افزایش پیدا کرده است که این موضوع خصوصیات آیرودینامیک آن را بهبود بخشیده و برد آن را افزایش می‌دهد. برد این بمب را می‌توان ۲۰ کیلومتر در صورت رهاسازی از ارتفاع ۵ کیلومتری و ۴۰ کیلومتر در صورت رهاسازی از جنگنده یعنی ارتفاع بیش از ۸ کیلومتری برآورد کرد. همچنین ذکر این نکته قابل توجه است که بمبهای قائم ۹ را نمی‌توان از ارتفاع کمتر از ۳ کیلومتری رها کرد.

مشخصات احتمالی بمب هواسُرش هوشمند قائم ۹:
طول: ۱۵۰ سانتیمتر
قطر: ۱۵/۲ سانتیمتر
نوع جستجوگر: تصویری (TV)، حرارتی (IR)، لیزری، ترکیبی از اپتیکی و لیزری
نوع سر جنگی: ترکش شونده، آتش زا، برخورد مستقیم (انرژی جنبشی) و ترموباریک
نوع فیوز: قابل برنامه‌ریزی و زمان‌بندی
وزن سرجنگی: ۸ تا ۱۵ کیلوگرم
وزن کلی بمب: ۳۰ کیلوگرم
برد: ۲۰ تا ۴۰ کیلومتر بر اساس ارتفاع رهاسازی

عضو ناشناس خانواده قائم:
نوعی بمب هواسُرش هوشمند از خانواده قائم در نمایشگاه دستاوردهای سازمان جهاد خودکفایی نیروی دریایی ایران در ۲۳ آذر ماه ۱۴۰۰ به نمایش درآمد که ابعاد بسیار بزرگتری نسبت به دیگر اعضای این خانواده دارد. به‌نظر می‌رسد قطر این بمب با بمب های دیگر یکسان باشد ولی طول آن افزایش یافته است. ابعاد بال‌ها نیز به مقدار قابل توجهی بزرگتر شده است. قطعاً این بمب ناشناس دارای وزن و برد بیشتری است اما از چند و چون آن نمی‌توان اطلاعات دقیقی بدست آورد. این بمب ممکن است برای رها سازی از پهپادهای بزرگ یا جنگنده‌ها طراحی شده باشد. همچنین ممکن است این بمب به‌دلیل شباهت بیشتر با ساختار اصلی بمب قائم ۵ که بیشترین میزان تولید در خانواده قائم را دارد، به‌جای قائم ۹ انتخاب شده باشد و دارای همان مشخصات باشد. دلیل این موضوع را می‌توان ارزان‌سازی در تولید سلاح و عدم نیاز به زیرساخت‌های جدید در زنجیره تولید دانست. با عدم تغییر در قطر بمب، تمامی سیکرهای مورد استفاده در قائم ۵ بر روی این نمونه نیز قابل استفاده خواهند بود.

مشخصات احتمالی بمب هواسُرش هوشمند ناشناس خانواده قائم:
طول: ۱۵۰ سانتیمتر
قطر: ۱۵/۲ سانتیمتر
نوع جستجوگر: تصویری (TV)، حرارتی (IR)، لیزری، ترکیبی از اپتیکی و لیزری
نوع سر جنگی: ترکش شونده، آتش زا، برخورد مستقیم (انرژی جنبشی) و ترموباریک
نوع فیوز: قابل برنامه‌ریزی و زمان‌بندی
وزن سرجنگی: ۸ تا ۱۵ کیلوگرم
وزن کلی بمب: ۳۰ کیلوگرم
برد: ۲۰ تا ۴۰ کیلومتر بر اساس ارتفاع رهاسازی

بمب سقوط آزاد قائم یا تنبلی در نصب باله؟!
بمبی بدون باله در تصاویر منتشر شده از پهپاد مهاجر ۶ در اتیوپی دیده شده، که از لحاظ اندازه به قائم ۵ نزدیک است. نبود باله باعث می‌شود که این بمب قابل هدایت نباشد و شبیه به بمب سقوط آزاد عمل کند. با توجه به عدم وجود هرگونه سامانه جستجوگر در قسمت جلویی بمب، این احتمال وجود دارد این بمب بر اساس نیاز اتیوپی به نحوی ساخته شده است تا ارزان باشد تا بتوان بصورت گسترده از آن استفاده نمود.
احتمال دیگر نیز آن است که بمب مشاهده شده در تصویر، یکی از سه بمب خانواده قائم باشد و بدون باله و به جهت عکاسی تبلیغاتی بدین شکل بر روی مهاجر ۶ نصب شده باشد. در این میان بدلیل عجله یا هر موضوع دیگری بال‌های هدایت بر روی این بمب‌ها نصب نشده است.

بیشتر بخوانید: دانش نظامی: پهپاد شناسایی رزمی مهاجر ۶

تصاویر بیشتر از بمب‌های هوشمند قائم:

مجموعه پوسترهای بمب‌های هوشمند قائم به زبانهای انگلیسی، روسی، چینی، عبری، عربی، آذری و کردی: