شناخت جریان‌های درگیر در سومالی (نقشه)

سومالی بخشی از سرزمین و هویت سومالی بزرگ است که مردمی با قومیت سومالیایی در آن زندگی می‌کنند و تقریبا از نظر جغرافیایی بخش بزرگی از شاخ آفریقا را شامل می‌شود. سرزمین‌هایی که سومالی بزرگ را تشکیل می‌دهند عبارتند از کشور امروزی سومالی، جیبوتی، اوگادین(سومالی غربی) که امروز در اختیار اتیوپی قرار دارد و استان شمال شرقی کنیا در جنوب سومالی فعلی. تسلط استعمار انگلیس و ایتالیا بر مناطقی از سرزمین سومالی بزرگ در نهایت باعث جدایی بخش‌هایی از این سرزمین و الصاق آن به سرزمین‌های دیگر از جمله سرزمین‌های غیر اسلامی اتیوپی و کنیا شد، که این امر خود می‌تواند ریشه بسیاری از مشکلات امروزی سومالی تلقی شود.

همانطور که گفته شد، تسلط استعمار انگلیس و ایتالیا بر مناطقی از سرزمین سومالی بزرگ در نهایت باعث جدایی بخش‌هایی از این سرزمین شد. سومالی در سال‌های آغازین قرن ۲۰ مستعمره ایتالیا بود و با عنوان “سومالی ایتالیا” خوانده می‌شد. سومالی ایتالیا مناطق شرق، مرکز و جنوب سومالی را در بر می‌گرفت. این سرزمین در سال ۱۹۶۰ میلادی (۱۳۳۸ ه.ش) استقلال یافت اما بر اثر جنگ داخلی سومالی در اواخر قرن ۲۰، خود به مناطق کوچکتری تقسیم شد.

مناطق مختلف سومالی

هویت سرزمینی سومالی در طول دو قرن اخیر، فراز و نشیب‌های فراوانی را به خود دیده است و در طول دوره استعمار به چندین بخش مختلف تقسیم شد. امروزه بخش‌هایی از آن در کشور سومالی فعلی قرار دارد و بخش‌های دیگر به کشورهای دیگر بخشیده شد و یا به موجودیتی جدید تغییر وضعیت داد.
کشور سومالی، پس از اعلام استقلال در سال ۱۹۶۰ و اتفاقات و جریان‌هایی که پس از آن منجر به جنگ داخلی و سایر مشکلات شد، نهایتا از سال ۲۰۱۶ میلادی به طور رسمی به شش ایالت فدرال تقسیم‌بندی شده است. این ایالت‌ها به تفکیک عبارتند از سومالی‌لند، پانتلند، جلمدج(گالمادوگ)، هیرشابیل، جنوب غرب و جوبالند. همچنین منطقه بنادر که شهر موگادیشو را در بر می‌گیرید به نوعی به‌عنوان یک ایالت مستقل نیز محسوب می‌شود.
از بین ایالت‌های مذکور، دو ایالت پانتلند و سومالی‌لند نسبت به دیگر ایالت‌ها از اهمیت و پیشینه سیاسی-نظامی بیشتری برخوردارند که در ادامه به تشریح آن می‌پردازیم. همچنین در طول دوره استعمار، سرزمین سومالی‌ دستخوش تجزیه و چندپارگی شده است که به تشریح آن نیز خواهیم پرداخت.

– ایالت سومالی‌لند: به این سرزمین، سومالی‌لند یا سومالی بریتانیا گفته می‌شود چرا که در گذشته تحت سیطره انگلستان قرار داشته‌ است. این سرزمین که در شمال غرب سومالی و بین اتیوپی و جیبوتی و خلیج عدن قرار دارد در سال ۱۹۶۰ میلادی (۱۳۳۸ ه.ش) از سیطره انگلستان آزاد شد. پنج منطقه از مناطق ۱۸ گانه سومالی در این بخش از سومالی قرار دارند و مرکز آن هرجیسیا نام دارد. بعدها و از سال ۱۹۹۱ (۱۳۶۹) سومالی‌لند عملا از بدنه اصلی کشور سومالی جدا شده است. سومالی‌لند از سال ۲۰۰۰ میلادی (۱۳۷۸ ه.ش) دولت، پارلمان، ارتش و حتی گذرنامه اختصاصی خود را دارا می‌باشد. جدایی‌طلبان سومالی‌لند در سال ۲۰۰۱ میلادی (۱۳۷۹ ه.ش) یک رفراندوم عمومی در این منطقه برگزار کرده و تحت عنوان جمهوری سومالی‌لند یا جمهوره أرض الصومال عملا اعلام جدایی از حکومت مرکزی سومالی کردند. بربره یکی از مهمترین شهرهای این منطقه است. استقرار و ثبات نسبی سومالی‌لند و توان نیروهای این بخش از سومالی در جهت خلع سلاح گروه‌های مختلف، وجه متمایز این بخش از سومالی نسبت به دیگر بخش‌ها می‌باشد.

– ایالت پانتلند: این سرزمین در شمال شرق سومالی واقع شده و ۳۳ درصد از این کشور را تشکیل می‌دهد و مرکز آن بوصاصو است. پانتلند بخشی از حکومت فدرالی سومالی محسوب می‌شود. مجلس اعیان این سرزمین در سال ۱۹۹۸ میلادی (۱۳۷۶ ه.ش) این اقلیم را خودمختار اعلام کرد و سرهنگ عبدالله یوسف احمد، رئیس جبهه دموکراتیک برای نجات سومالی را به عنوان رئیس این منطقه خودمختار انتخاب کرد. ایالت خودمختار پانتلند دارای نیروهای نظامی و امنیتی ویژه خود می‌باشد که معمولا با نام نیروهای پانتلند از آن‌ها یاد می‌شود.
پانتلند بر خلاف جدایی‌طلبان سومالی‌لند که در تلاش برای به رسمیت شناخته شدن در سطح بین الملل به عنوان یک کشور مستقل هستند، به دنبال جدایی طلبی نیست و به اتحاد سومالیایی ها و پایبندی به سیستم حکومتی فدرال وفادار است. شایان ذکر است، پانتلند و جدایی طلبان سومالی‌لند بر سر دو منطقه “صول” و “سناج” با یکدیگر درگیر می‌باشند.

– اقلیم اوگادین: این اقلیم که به سومالیای غربی نیز شناخته می‌شود در جریانات استعمار ایتالیا پیش از جنگ جهانی دوم و در تحولات پس از جنگ جهانی دوم و استعمار بریتانیا، در سال ۱۹۵۴ میلادی (۱۳۳۲ ه.ش) به اتیوپی واگذار شد و در تقسیمات کشوری اتیوپی تحت عنوان اقلیم پنجم و یا اقلیم اوگادینیا شناخته شد. غالب ساکنان این منطقه مسلمان و دارای ریشه‌های سومالیایی هستند. در سال ۱۹۷۷ میلادی (۱۳۵۵ ه.ش) و پس از سقوط امپراتور هیلاسیلاسی در اتیوپی، گروه‌های مسلح وابسته به نظام سیادبری (محمد زیادباره) در سومالی بر بیشتر مناطق این اقلیم تسلط پیدا کردند، اما اتیوپی در سال ۱۹۷۸ میلادی (۱۳۵۶ ه.ش) با کمک کوبا و اتحاد جماهیر شوروی توانست این منطقه را بازپس بگیرد. در حال حاضر این منطقه با عنوان ایالت سومالی در تقسیمات کشور فدرالی اتیوپی قرار دارد و پس از ایالت ارومیا، به‌عنوان دومین و بزرگترین ایالت اتیوپی محسوب می‌شود.

– اقلیم جنوب غربی: این سرزمین که به ناحیه مرزی شمالی (NFD) نیز شناخته می‌شود امروزه بخشی از کشور کنیا به شمار می‌رود و مرکز آن گاریسا می‌باشد. این منطقه نیز توسط و به کمک بریتاتیا در سال ۱۹۶۳ میلادی (۱۳۴۱ ه.ش) به کنیا واگذار و یا در واقع اشغال شد. بیشتر ساکنان این منطقه از لحاظ تاریخی سومالیایی هستند. در طول مذاکرات برای استقلال کنیا علی‌رغم یک همه‌پرسی غیررسمی که نشان‌ از تمایل شدید مردم منطقه برای پیوستن به جمهوری تازه‌تشکیل شده سومالی بود، بریتانیا NFD را به ناسیونالیست‌های کنیایی اعطا کرد. شایان ذکر است شباب‌المجاهدین سومالی در این منطقه دارای نفوذ است و گاهی عملیات‌هایی را انجام می‌دهد.

– اقلیم عفر و عیسی: این بخش به سومالی فرانسه معروف است و همانطور که از نام آن پیداست، در دوران استعمار، تحت سلطه و استعمار فرانسه قرار داشت. دو قبیله عفر و عیسی، ساکنان اصلی این منطقه را تشکیل می‌دهند. این منطقه در دو نوبت در سالهای ۱۹۵۷ و ۱۹۶۷ اقدام به برگزاری رفراندوم برای پیوستن به کشور اصلی و مادری یعنی سومالی کرد. اما هردوبار این موضوع رد شد. سومالیایی ها بر این باورند که فرانسه در هر دو دوره، با کمک به مخالفین و همچنین تقلب در چگونگی برگزاری رفرداندوم، نتایج را به نفع خود تغییر دادند. رفراندم سوم در سال ۱۹۷۷ میلادی (۱۳۵۵ ه.ش) با محوریت جدایی و استقلال از استعمار فرانسه صورت گرفت که در نهایت با پیروزی حداکثری و ایجاد یک کشور جدید تحت عنوان جمهوری جیبوتی به سرانجام رسید.

جغرافیای گروه‌های افراطی در سومالی

جغرافیای افراط‌گرایی در سومالی شامل وضعیت متنوعی از گروه‌ها، جریان‌ها و پیمان‌های مقطعی و غیر مقطعی می‌شود، که البته “حرکه الشباب المجاهدین” در میان آنها دست بالا را دارد؛ به گونه‌ای که فعالیت دیگر گروه‌ها تحت‌الشعاع قدرت شباب‌ المجاهدین قرار دارد. در ادامه به بررسی جریان‌های اسلام‌گرای افراطی مستقر در سومالی می‌پردازیم.

حرکه الشباب المجاهدین سومالی:
حرکه الشباب المجاهدین (جنبش جوانان مجاهدین) یا به اختصار “الشباب” یک گروه سلفی جهادی است که در سومالی به نمایندگی از القاعده می‌جنگد و برخی از گروههای همپیمان و نیروهایش نیز از داعش تبعیت می‌کنند. سرمنشاء این گروهها به جریان جنگ داخلی سومالی و اتحاد المحاکم الإسلامی برمی‌گردد. این اتحاد جنوب سومالی را تحت نفوذ خود داشت و بعدها به گروههای مختلف منشعب شد و با ظهور داعش، برخی از این گروهها به پیمان آنها درآمدند.
الشباب نیز در سال ۲۰۰۴ میلادی (۱۳۸۲ ه.ش) به عنوان جناح نظامی اتحاد دادگاه‌های اسلامی که بر موگادیشو تسلط داشت، ظهور کرد و به سرعت به واسطه برخی مسئولان شاخه بین‌الملل القاعده در شرق آفریقا، با این سازمان ارتباط پیدا کردند. این ارتباط تا سال ۲۰۰۹ میلادی (۱۳۸۷ ه.ش) ادامه داشت. در این سال بود که الشباب المجاهدین به صورت رسمی به القاعده پیوست.
در حال حاضر الشباب قدرتمندترین گروه سلفی جهادی در سومالی است که عملیات‌هایش بیشتر در مناطق جنوب و مرکز سومالی متمرکز می‌باشد. البته الشباب در منطقه پانتلند در شمال سومالی، در مرزهای غربی با اتیوپی و همچنین در مناطق شمالی کنیا نیز عملیات انجام می‌دهد و فعال است.

رهبری الشباب در ابتدا با “احمد عبدی غودان” معروف به “مختار ابوالزبیر” بود و پس از کشته شدن او در حمله یک پهپاد آمریکایی در جنوب سومالی در سال ۲۰۱۴ میلادی (۱۳۹۲ ه.ش)، رهبری گروه به احمد عمر ابو عبیده رسید.

ولایت سومالی داعش:
ولایه الصومال یا دولت اسلامی در سومالی، در سال ۲۰۱۵ میلادی (۱۳۹۳ ه.ش) از سوی برخی جداشدگان از الشباب المجاهدین به رهبری عبدالقادر مؤمن و با مرکزیت برخی مناطق کوهستانی منطقه پانتلند به ویژه در اطراف بوصاصو شکل گرفت. تعداد نفرات ولایت سومالی داعش و تعداد عملیات‌های این گروه علیرغم اینکه درگیری‌هایی با گروه الشباب نیز داشته‌اند، بسیار کمتر از الشباب می‌باشد. ولایت سومالی داعش علاوه بر فعالیت در مناطق کوهستانی پانتلند به انجام عملیات ترور در شهرها از جمله شهر موگادیشو، پایتخت سومالی نیز می‌پردازد.

خبرگزاری‌های رسمی دولت سومالی اخیرا از کشته شدن ابوالبراء عمانی، آخرین امیر داعش در سومالی خبر داده است. با این وجود این خبر از سوی داعش تأیید نشده است و تصویر منتشر شده از سوی منابع رسمی دولت سومالی نیز با روایت داعش مغایرت داشت.

اتحاد دادگاه‌های اسلامی سومالی:
اتحاد المحاکم الإسلامیه یا اتحاد دادگاه‌های اسلامی سومالی در سال ۱۹۹۱ میلادی (۱۳۶۹ ه.ش) و پس از فروپاشی دولت مرکزی سومالی شکل گرفت، و چند ماه بیشتر تا آغاز جنگ داخلی سومالی در اواخر سال ۱۹۹۱ میلادی (۱۳۶۹ ه.ش) عمر نکرد. این گروه در سال ۱۹۹۴ میلادی (۱۳۷۲ ه.ش) دوباره ظهور کرد و مسلحین این گروه در سال ۲۰۰۶ میلادی (۱۳۸۴ ه.ش) بر شهری بین موگادیشو و بیداوا تسلط یافتند. این تشکیلات که اولین رهبر آن شیخ شریف شیخ احمد بود، امروزه ظهور و بروزی در سومالی ندارد.

حزب اسلامی سومالی:
حزب الإسلام یا حزب اسلامی سومالی در سال ۲۰۰۹ از ائتلاف چهار تشکل اسلام‌گرا یعنی شورای دادگاه‌های اسلامی (شاخه اسمره)، ألویه رأس کامبونی، الجبهه الإسلامیه و معسکر أنولی در سال ۲۰۰۹ میلادی (۱۳۸۷ ه.ش) تشکیل شد. این حزب بر مبارزه با دولت شیخ شریف (رئیس جمهور از ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۲) تأکید داشت و در سال ۲۰۱۰ میلادی (۱۳۸۸ ه.ش) به شباب المجاهدین پیوست. حزب اسلامی سومالی نهایتا در سال ۲۰۱۲ میلادی (۱۳۹۰ ه.ش) از شباب المجاهدین جدا شد و برای گفتگو با دولت سومالی اظهار آمادگی کرد. حزب الإسلام در سال ۲۰۱۳ به‌صورت رسمی خشونت را کنار گذاشت و در ژوئن ۲۰۱۴ اعلام کرد که به عنوان یک حزب سیاسی به فعالیت خود در سیاست سومالی ادامه خواهد داد و نام خود را به استقلال تغییر داد.

ألویه رأس کامبونی:
ألویه رأس کامبونی یا تیپ‌های راس کامبونی (با جنبش راس کامبونی اشتباه نشود) یکی از قدیمی‌ترین گروه‌های مسلح اسلام‌گرای سومالی است که نام خود را از مرکز اصلی اش در منطقه ساحلی “رأس کمبونی” در جنوبی‌ترین منطقه سومالی برگرفته‌ است. این گروه در سال ۲۰۱۰ میلادی (۱۳۸۸ ه.ش) از اتحاد حزب الإسلام خارج شد و به حرکت الشباب پیوست.
لازم به ذکر است، پس از خروج این گروه از اتحاد حزب اسلام و پیوستن به الشباب در سال ۲۰۱۰ میلادی، یکی از فرماندهان برجسته این گروه با نام شیخ احمد محمد اسلام از گروه تیپ‌های راس کامبونی جدا شد و گروه جدید خود با عنوان جنبش راس کامبونی را تشکیل داد. وی اکنون رئیس جمهور ایالت جوبالند است و جنبش راس کامبونی هم پیمان دولت مرکزی می‌باشد و علیه الشباب مبارزه می‌کند.

جبهه اسلامی سومالی:
الجبهه الإسلامیه یا جبهه اسلامی سومالی به عنوان بازوی نظامی جماعت الاعتصام سلفی که از نیروهای شورای دادگاه‌های اسلامی جدا شده‌ بود در سال ۲۰۰۷ میلادی ظهور کرد و در سال ۲۰۰۹ به ائتلاف حزب الاسلام پیوست.

گروه اهل السنه و الجماعه:
گروه اهل السنه و الجماعه یک گروه اسلامگرا با عقاید تصوف است که از سال ۱۹۹۱ میلادی در کشور سومالی فعال است. مرکز فرماندهی این گروه در شهر دسمریب مرکز ایالت گالمادوگ در مرکز سومالی است. اعضای این گروه عموما از اسلامگرایان معتدل تشکیل شده است و مخالف عقاید گروه های سلفی جهادی مانند الشباب و سایر گروه های دیگر نظیر داعش هستند. رهبران این گروه اهداف خود را جلوگیری از تحمیل شریعت (وهابیت) و محافظت از رسومات اهل سنت تصوف عنوان کرده‌اند. این گروه در برهه ای از جنگ داخلی سومالی در براندازی رژیم سوسالیست کمونیست محمد زیاد بری همکاری داشته است. همچنین در بین سالهای ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۲ در دوره دولت انتقالی سومالی و همچنین بعد از آن در کنار دولت فدرال سومالی با گروه های تندرو مانند الشباب مبارزه کرده است.

در سال ۲۰۱۵ میلادی، اختلافات سیاسی در ایالت گالمودوگ منجر به درگیریهای خونین میان نیروهای اهل السنه و الجماعه و ارتش ملی سومالی در شهر گوریل شد. با این حال پس از مدت کوتاهی طرفین صلح کرده و توافقنامه ای میان وزیر دفاع و رهبر گروه اهل السنه و الجماعه امضا شد. در سال ۲۰۱۸ میلادی گروه اهل السنه و الجماعه نیروهای نظامی و روند اداری خود را در نیروهای دولتی ایالت گالمودوگ ادغام کرد. همچنین قابل به ذکر است در اکتبر سال ۲۰۲۱ به دلیل اختلافات موجود بین نیروهای ایالت گالمودوگ و اهل السنه و الجماعه، درگیرها و نبردهای کوتاهی بین طرفین صورت گرفت اما کمی بعد، وضعیت به روال سابق بازگشت.

نیروهای آفریقایی در سومالی:
در پی شدت یافتن درگیری‌های سومالی در سال ۲۰۰۷ میلادی (۱۳۸۵ ه.ش) اتحادیه آفریقا نیرویی موسوم به نیروهای ماموریت اتحادیه آفریقا در سومالی (امیصوم – AMISOM) متشکل از نیروهای برگزیده شش کشور آفریقایی اتیوپی، جیبوتی، اوگاندا، کنیا، بروندی و سیرالئون به سومالی ارسال کرد. این نیروها هنوز در سومالی حضور دارند و نیروهای دولتی سومالی را در ستیز با افراط‌گرایان شباب المجاهدین یاری می‌کنند.

نیروهای اتحادیه آفریقا که با ابتکار اتیوپی و در سال ۱۹۶۳ میلادی تشکیل شده است، در نیجریه، کامرون، بورکینافاسو و کنگو و… علیه داعش و سایر گروههای افراطی می‌جنگند اما توان تثبیت پیروزیها و کنترل تمام مناطق تحت نفوذ تروریستها و مسلحین را ندارند. لازم به ذکر است به‌دلیل اختلافاتی که بین اتحادیه آفریقا و اتحادیه اروپا درباره نحوه فعالیت امیصوم در سومالی به‌وجود آمد، اتحادیه اروپا حمایت خود را از امیصوم کاهش داد. در سال ۲۰۲۱ میلادی (۱۳۹۹ ه.ش) مقرر شد که تشکیلات دیگری تحت عنوان آتمیس The African Union Transition Mission in Somalia (ATMIS) به تدریج جایگزین امیصوم در سومالی شود

نحوه استقرار نیروهای امیصوم و تعداد نیروها بر اساس آمار سال ۲۰۱۵ در خاک سومالی بدین شرح است:
– نیروهای جیبوتی با ۹۶۰ نفر در جلجلدود و هیران در مرکز سومالی.
– نیروهای بروندی با ۵۴۳۲ نفر در شبیلی وسطی در مرکز سومالی و در ساحل اقیانوس هند.
– نیروهای اتیوپی با ۴۳۹۵ نفر در باکول و بای و جدو در جنوب سومالی و در مرز اتیوپی. لازم به ذکر است که نیروهای اتیوپی در سال ۲۰۱۵ هزار نفر نیز در کیسمایو مرکز جوبای سفلی داشتند.
– نیروهای اوگاندا با ۶۷۰۰ نفر در موگادیشو و شبیلی سفلی در جنوب سومالی و در ساحل اقیانوس هند.
– نیروهای کنیا با ۳۶۶۴ نفر در جوبای وسطی و جوبای سفی در جنوب سومالی و در مرز کنیا

سخن پایانی

مشاهده کردیم که چگونه سومالی در ابعاد مختلف سیاسی و اجتماعی خود دچار گسست و چند دستگی می‌باشد. به نظر می‌رسد که فرآیند دولت-ملت سازی در این کشور تاریخی، با توجه به دخالت‌هایی که استعمارگران در تاریخ معاصر این سرزمین داشته‌اند، به خوبی شکل نگرفته‌است و همین امر باعث شده تا متغیرهای مختلفی از جمله متغیرهای محلی و قبیله‌ای و همچنین مناسبات اقلیمی و بین‌المللی، صحنه سومالی را به صحنه‌ای همیشه ملتهب بدل کند؛ به ویژه که جایگاه سومالی در شاخ آفریقا و سواحل نسبتا طولانی این کشور در اقیانوس هند و در دهانه دریای سرخ به‌مثابه یکی از مهمترین شاهراه‌های دریایی جهان است که این کشور را به طور آشکار و نهان مورد توجه قدرت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی قرار می‌دهد. از همین‌روست که سومالی همواره شاهد درگیری‌های مختلف داخلی بوده و هست.

در این بین یکی از جدیدترین درگیری‌ها، در سرزمین نسبتا آرام سومالی‌لند رخ داده‌است. منطقه‌ای که در مقایسه با پانتلند و سرزمین اصلی کشور سومالی همواره آرام‌تر بوده است. ناآرامی‌های شهر لاس‌عنود در ۵۰۰ کیلومتری شرق هرجیسا، پایتخت سومالی‌لند از اواخر سال ۲۰۲۲ و پس از کشته شدن یک معارض در سومالی‌لند آغاز و به تدریج به یک مواجهه مسلحانه تبدیل شد. به‌گونه‌ای که در روز دوشنبه ۱۷ بهمن ماه ۱۴۰۱، درگیری‌های مسلحانه‌ای بین نیروهای سومالی‌لند و گروه‌های مسلح وابسته به دولت مرکزی سومالی در منطقه مورد مناقشه لاس‌عنود رخ‌داد و طی آن ده‎‌ها نفر کشته و زخمی و هزاران نفر نیز بی‌خانمان شدند.

از طرفی الشباب‌ المجاهدین که دست بالا را در میان مسلحین در سومالی دارد مشکلات بی‌شماری را برای دولت مرکزی سومالی ایجاد کرده‌ است. اخیرا دولت سومالی با سرمایه‌گذاری روی قبایل، گروه‌های قبیله‌ای را علیه الشباب‌ بسیج کرده‌است؛ اما از موفقیت یا عدم موفقیت این اقدامات اخبار ضد و نقیضی به گوش می‌رسد. داعش نیز هر از گاهی عملیات‌هایی در سومالی انجام می‌دهد که به هیچ وجه با کمیت و کیفیت عملیات‌های الشباب‌ قبال مقایسه نیست.