دانش نظامی: جنگنده ساب ۳۹ گریپن

تاریخچه:
در اواخر دهه ۱۹۷۰، سوئد به دنبال جایگزینی ساب ۳۵دراکن و ساب ۳۷ ویگن قدیمی خود بود. پیشنهادات اولیه شامل Saab 38 (B3LA) در کنار چندین طرح خارجی از جمله General Dynamics F-16 Fighting Falcon، McDonnell Douglas F/A-18 Hornet، Northrop F-20 Tigershark و Dassault Mirage 2000 مورد بررسی قرار گرفت. دولت سوئد در سال ۱۹۷۹ طرحی به نام ett Jakt- Attack- och Spaningsflygplan یا همان “JAS” به معنی «هواپیمایی برای جنگنده، حمله و شناسایی» را آغاز کرد تا جایگزین جنگنده‌های قدیمی Saab 35 Draken و Saab 37 Viggen در نیروی هوایی سوئد شود.

نیروی هوایی سوئد به یک هواپیمای مقرون به صرفه با حداکثر سرعتی حدود ۲ ماخ و امکان برخواست از باندهای کوتاه با طول ۸۰۰ متر و عرض ۱۷ متر نیاز داشت. همچنین باید الزامات سیستم Bas 90 نیز برآورده می‌شد. به زبان ساده Bas 90 یک استاندارد ساخت پراکنده پایگاه‌ها و ایجاد ماموریت‌های مختلف برای آنها است که در زمان جنگ سرد برای جلوگیری از نابودی همه پایگاه‌ها طراحی شده است.

در نهایت طرح JAS39 از شرکت هوافضا و دفاع سوئدی SAAB توانست تمام انتظارات طرح را برآورده کند و مورد انتخاب وزارت دفاع سوئد قرار گرفت. شرکت Saab اولین Gripen را در ۲۶ آوریل ۱۹۸۷، به مناسبت پنجاهمین سالگرد تاسیس شرکت عرضه کرد. این شرکت با توسعه طرح JAS39، موفق شد اولین پرواز را در سال ۱۹۸۸ انجام دهد. در سال ۱۹۹۳ اولین فروند آن تحویل شد، که با انجام آزمایشات مربوطه توانست در سال ۱۹۹۶ وارد خدمت نیروی هوایی سوئد شود.

این جنگنده دارای مدلهای مختلفی است. سفارش اولیه در سال ۱۹۹۲ و شامل ۹۶ فروند مدل A نسخه تک سرنشینه و ۱۴ فروند مدل B نسخه دو سرنشینه بود و در سال ۱۹۹۷ نیز سفارش ۵۰ فروند نسخه تک سرنشینه C در کنار ۱۴ فروند نسخه دو سرنشینه D سفارش داده شد و نسخه‌های E تک سرنشین و F دو سرنشینه نیز بین سالهای ۲۰۰۲ و ۲۰۰۸ تحویل گردیدند. جدیدترین نسخه این جنگنده با نام Gripen NG (Next Generation) یا Super JAS شناخته می شود.

ساب برای بازاریابی بین‌المللی این هواپیما، مشارکت و تلاش‌های مشترکی با شرکت‌های هوافضای خارج از کشور سوئد انجام داد. در بازار صادرات، مدل‌های اولیه گریپن با فروش به کشورهای اروپای مرکزی، آفریقای جنوبی و آسیای جنوب شرقی به موفقیت متوسطی دست یافتند. برخی از این قراردادها مشکوک به رشوه بود، اما مقامات سوئدی تحقیقات مربوط به رشوه شرکت ساب را در سال ۲۰۰۹ متوقف کردند.

گزارش سال ۲۰۰۷ توسط موسسه مطالعات امنیتی اتحادیه اروپا بیان کرد که کل هزینه های تحقیق و توسعه گریپن ۱/۸۴ میلیارد یورو بوده است. بر اساس مطالعه ای که توسط گروه اطلاعات جین در سال ۲۰۱۲ انجام شد، هزینه عملیاتی گریپن در هر ساعت پرواز ۴۷۰۰ دلار تخمین زده شد. وزارت دفاع سوئد هزینه نگهداری ۶۰ فروند Gripen E/F را بین سالهای ۲۰۱۳ تا ۲۰۴۲ حدود ۹۰ میلیارد کرون (۹/۹ میلیارد یورو در سال ۲۰۱۳) و هزینه نگهداری ۱۰۰ فروند از مدل C/D را بین سالهای ۲۰۱۳ تا ۲۰۴۲ حدود ۶۰ میلیارد کرون (۶/۶ میلیارد یورو در سال ۲۰۱۳) تخمین زده است، در حالی که خرید هواپیما از یک تامین کننده خارجی ۱۱۰ میلیارد کرون (۱۲/۱ میلیارد یورو در سال ۲۰۱۳) هزینه خواهد داشت.

طراحی:
جنگنده JAS 39 Gripen یک جنگنده تک موتوره و تک سرنشین با پیکربندی بال دلتا و کانارد با طراحی پایدار و کنترل پرواز با سیم است. موتور مورد استفاده در این جنگنده Reaktionsmotor 12 (RM12) نام داشته، که نمونه ای از موتور آمریکایی General Electric F404 است. موتور RM12 توسط شرکت سوئدی Volvo Aero تولید می‌شود که در سال ۲۰۱۲ به شرکت انگلیسی GKN Ltd فروخته شد.

جنگنده گریپن از رادار PS-05/A که یک رادار پالس داپلر با وزن ۱۵۶ کیلوگرم بوده و در حال حاضر بر روی مدلهای A ، B ، C و D نصب شده است استفاده می‌کند. رادار PS-05/A در باند ۸ تا ۱۰ گیگاهرتز کار می کند و دارای خروجی انرژی ۱ کیلو وات (بیش از ۱۰ کیلووات حداکثر خروجی) بوده و در هر شرایط آب و هوایی میتواند چندین هدف را در کره‌های بالا و پایین، زمین و دریا یا هوا شناسایی، مکان‌یابی و رهگیری خودکار کند. رادارهای خانواده PS-05/A توسط شرکت Ericsson و با همکاری شرکت GEC-Marconi ساخته شده است.

این رادارها دارای چندین مدل هستند:

رادار PS-05/A Mark 3:
این نسخه از رادار PS-05/A از سال ۲۰۰۵ در دسترس است. این رادار قادر به شناسایی یک هواپیمای جنگنده از فاصله ۱۲۰ کیلومتری است و می تواند ترافیک جاده‌ها را ببیند و کشتی‌ها را در فاصله ۷۰ کیلومتری شناسایی کند. این رادار ۱۵۶ کیلوگرمی از یک آنتن به قطر ۶۰ سانتی متر، یک واحد تقویت کننده/فرستنده قدرت با خنک کننده مایع، یک واحد تحریک کننده/گیرنده کنترل شده و یک واحد گیرنده تحریک کننده با کنترل نرم افزار تشکیل شده است.

حالت های رادار:

الف) حالت های هوا به هوا:
حالت LRS (Long Range Search): برای شناسایی و شناسایی اهداف در بردهای بالا استفاده می شود.
حالت TWS (Track While Scan): اجازه می دهد تا اهداف را ردیابی کند و همزمان به اسکن محیط برای یافتن اهداف دیگر بپردازد.
حالت MPTT (Multiple Priority Target Tracking): اجازه جستجو اهداف بر اساس اولویت ماموریت را میدهد. (مثلا سطح مقطع راداری کمتر)
حالتPTT (Priority Target Tracking): امکان هدف گیری و ردیابی دقیق موشک‌های هوا به هوا را فراهم می کند.
حالت STT (Single Target Track): این حالت برای زیر نظر داشتن یک هدف بصورت خاص کاربرد دارد.
حالت ACM (Air Combat Mode): برای تشخیص خودکار هدف در نبرد هوایی نزدیک (dogfight) استفاده می‌شود.

ب) حالت های هوا به سطح:
حالتLRS (Long Range Search): برای جستجوی هدف زمینی یا دریایی در فواصل طولانی استفاده می‌شود.
حالت RA (Raid Assessment): این حالت برای ارزیابی قبل از بمباران بوده و باعث اصابت دقیق به هدف می‌گردد.
حالت SMTI (Stationary and Moving Target Indication): برای زیر نظر گرفتن اهداف ثابت یا متحرک زمینی استفاده می‌شود.
حالت (Ground and Sea Priority Target Tracking) GSPTT: این حالت در ردیابی هدف با ایجاد اولویت برای اهداف زمینی و دریایی کاربرد دارد.
حالت GM (Ground Mapping): نقشه برداری از سطح زمین برای اهداف ناوبری و هدایت جنگنده استفاده می‌شود. (مثلا هدایت در شب یا شرایط نامساعد آب و هوایی)
حالت HRM (High Resolution Mapping): این حالت برای نقشه برداری از زمین با دیافراگم مصنوعی به منظور به دست آوردن تصاویر با وضوح بالا کاربرد دارد.
حالت RANGING: برای هدف قراردادن اهداف زمینی با دقت بالا کاربرد دارد.

تمام اطلاعات توسط یک رایانه مرکزی تولید شرکت Mercury مدل RACE/PPC پردازش می‌شود که جایگزین Ericsson D80 در نمونه های اولیه شده است.

تا سال ۲۰۱۵، محدوده تشخیص MK3 برای اهداف ارتفاع بالا در درگیری هوا به هوا ۸۰ درصد نسبت به قبل بهبود یافته و MK3 توان شناسایی اهداف برای آن بهبود یافته، به صورتی که در فواصلی که قبلا هدفی با سطح مقطع راداری ۴ متر مربع را تشخیص می‌داد، حال هدفی با سطح مقطع ۰/۴ متر مربع را تشخیص می‌دهد.

در جریان تمرینات در نوامبر ۲۰۱۵ بین جنگنده‌های گریپن نیروی هوایی سلطنتی تایلند و شنیانگ J-11A چینی، گریپن موفق به شناسایی شنیانگ از فاصله بیش از ۱۶۰ کیلومتر شد.

رادار PS-05/A Mark 4:
نسخه Mark 4 یک نسخه ارتقا یافته از Mark 3 بوده که با معرفی حالت جدید هوا به هوا، محدوده عملیات هوا به هوا را بهبود بخشیده و دامنه کشف را ۱۰۰٪ برای اهداف ارتفاع پایین و ۴۰٪ برای اهداف ارتفاع بالا افزایش می‌دهد. این نسخه از سال ۲۰۱۵ در دسترس است. این حالت رادار همچنین برای شناسایی اهداف با سطح مقطع راداری (RCS) بسیار پایین مفید بوده و برد اکتساب در حالت‌های قدیمی هوا به هوا نیز ۲۰ تا ۵۰ درصد بهبود یافته است. این نسخه همچنین با دو حالت SAR جدید با وضوح ۳ متر و کمتر از یک متر، قابلیت‌های هوا به سطح را به استانداردهای مدرن ارتقا می داده و حالت‌های GMTI/GMTT (SMTI/GSPTT) را بهبود می‌بخشد. همچنین حالت جستجوی دریایی جدیدی که برای شناسایی قایق‌های کوچک کاربردی دارد، به این رادار افزوده شده است. همچنین قابلیتهای جنگ الکترونیک در حالت فعال و غیر فعال بصورت قابل توجهی بهبود یافته که موجب بهبود تاکتیکی و فنی تحلیل رفتار رادارنیز می‌گردد.

رادار PS-05/A Mark 5:
این رادار برای جایگزینی آنتن اسکن مکانیکی در رادار مارک ۴ با یک آنتن جدید AESA در نظر گرفته شده بود. توسعه رادار Mark 5 تحت برنامه Saab Ericsson NORA آغاز شد و بر روی یک بستر آزمایشی Saab JA 37 Viggen که مخصوص این برنامه بود ادامه یافت. مزایای مفهوم NORA ارائه بهبود ردیابی دوربرد برای تشخیص اهداف دورتر، کنترل پرتو الکترونیکی هدایت شده (تغییر در طول موج بصورت محدود)، آگاهی از فضای نبرد، شناسایی مستقل اهداف، کاهش احتمال رهگیری بصورت پسیو و افزایش قابلیت پارازیت می‌باشد. سامانه اویونیک چند منظوره یکپارچه دفاعی یا Multifunction Integrated Defensive Avionics System (MIDAS) برنامه بزرگتری بود که برنامه ساخت رادار AESA را در کنار حمله الکترونیکی و قابلیت‌های پیشرفته پیوند داده را در بر می‌گرفت.

نسخه‌های مختلف گریپن و ارتقاها دریافتی آن به شرح زیر است:

جنگنده Gripen A یا JAS 39A:
این نسخه تک صندلی پایه از سال ۱۹۹۶ وارد خدمت نیروی هوایی سوئد شد. تعدادی به استاندارد C ارتقا یافت و تعدادی به نسخه دو سرنشینه D تبدیل شده‌اند.

جنگنده Gripen B یا JAS 39B:
این مدل در حقیقت نمونه دو سرنشینه از مدل پایه A بوده که برای آموزش و انجام مأموریت‌های تخصصی و تبدیل شده است. برای قرارگیری کابین خلبان دوم و سیستم‌های مورد نیاز، توپ داخلی و بخشی از مخزن سوخت داخلی برداشته شد و به بدنه آن ۰.۶۶ متر افزوده شد.

جنگنده Gripen C یا JAS 39C:
نسخه تک سرنشینه از گریپن و اولین ارتقا بر روی مدل A بوده که در ۶ سپتامبر ۲۰۰۲ تحویل آن اغاز شد. این مدل با ناتو سازگار شده و ارتقاهای گسترده‌ای از نظر تسلیحات، الکترونیک و توان سوخت‌گیری هوایی را دریافت نموده است. پرواز سوخت گیری کرد.

جنگنده Gripen D یا JAS 39D:
نسخه دو سرنشینه JAS 39C، با تغییراتی مشابه و از نظر طول برابر با نسخه B است.
کابین خلبان (Cockpit) در دو مدل C و D کاملا شبیه به هم بوده و از سه نمایشگر چندکارهMulti Function Displays (MFD) بهره میبرند.

جنگنده Gripen NG:
در سال ۲۰۰۷ یک نمونه دو سرنشینه با نام “Gripen Demo” به عنوان بستر آزمایشی برای ارتقاهای مختلف سفارش داده شد. اولین پرواز Gripen Demo در ۲۷ مه ۲۰۰۸ انجام شد و در ۲۱ ژانویه ۲۰۰۹، این جنگنده توانست بدون پس سوز به سرعت ۱/۲ ماخ برسد و قابلیت سوپرکروز خود را آزمایش کند. این نوع از گریپن به عنوان نسل آینده یا Gripen NG (Next Generation) انتخاب شد. این نمونه از موتور جنرال الکتریک F414G نیرو می گرفت. حداکثر وزن برخاست آن از ۱۴۰۰۰ به ۱۶۰۰۰ کیلوگرم افزایش یافت و با جابجایی قسمت زیرین بدنه علاوه بر افزایش ظرفیت سوخت داخلی تا ۴۰ درصد و امکان افزودن دو نقطه سخت اضافی در قسمت زیرین بدنه نیز فراهم شد. شعاع رزمی آن ۱۳۰۰ کیلومتر با حمل شش موشک هوا به هوا (AAM) و یک مخزن سوخت خارجی می‌باشد. رادار PS-05/A قدیمی با یک رادار آرایه فازی فعال یا active electronically scanned array (AESA) به نام Raven ES-05 جایگزین شده است که بر اساس خانواده رادار Vixen AESA متعلق به شرکت Selex ES ساخته شده است. (شرکت Selex ES از سال ۲۰۱۶ با نام Finmeccanica و امروزه با نام Leonardo S.p.Aفعال است.)
رادار جدید توان تشخیص دوست یا دشمن را نیز دارد. سامانه جنگ الکترونیک همگام شده با رادار توان تشخیص تهدیدات زمینی و هوایی را دارد. این سامانه همچنین می‌تواند به طور فعال رادارها و و امواج ارتباطی پهپادهای دشمن را مختل کند. به این ترتیب گریپن می تواند خطر شناسایی شدن را کاهش دهد و جنگیدن با هواپیما را برای دشمن دشوار کند.
سامانه Skyward G:
این سامانه شامل دوربین فروسرخی است که به جستجوی امواج گرمایی مادون قرمز می‌پردازد. این سامانه جستجو و ردیابی مادون قرمز یا Infrared Search and Track (IRST) در نبیانو، ایتالیا تولید می شود.

جنگنده Gripen E، یا JAS 39E:
نسخه تولیدی تک سرنشین که بر اساس برنامه Gripen NG توسعه یافته است. سوئد و برزیل این جنگنده را به قیمت هر فروند ۸۵ میلیون دلار به ساب سفارش دادند. این جنگنده با نام F-39E برای برزیل تولید میشود. اولین پرواز این نمونه قرار بود در سال ۲۰۱۳ اتفاق بیوفتد اما تولید آن تا سال ۲۰۱۶ به تاخیر افتاد و در نهایت در سال ۱۵ ژوئن ۲۰۱۷ گریپن E اولین پرواز خود را انجام داد و در ماه می سال ۲۰۱۸ موفق به پرواز مافوق صوت شد.
یک نمونه با نام Gripen Es نیز وجود دارد که در حقیقت بهسازی JAS 39C و استفاده از قطعات قابل استفاده آن در JAS 39E است.
این مدل در بخش کابین همانند مدل NG از یک نمایگر با دید وسیع یا Wide Area Display (WAD) بهره میبرد و تعداد آویزگاه حمل سلاح از ۸ عدد در نسخه C به ۱۰ عدد در نسخه E رسیده و امکان حمل موشک متئور نیز فراهم شده است. مجموعه حسگرهایی که Gripen E دارد موجب می‌شود که خلبان در هنگام نبرد آگاهی کاملی را از محیط اطراف خود داشته باشد و تصمیمات حیاتی خود را در فاصله زمانی کوتاهی بگیرد.
همانطور که رادار Raven ES-05 و سامانه Skyward G در بین دو نسخه E و NG مشترک است سامانه جنگ الکترونیک نیز در نسخه E نیز وجود دارد. گریپن توانایی نفوذ به مناطقی از دشمن با تراکم بالای رادار را با ایجاد اختلال دارد. سیستم یکپارچه جنگ الکترونیک پیشرفته گریپن E، انواع تدابیر تهاجمی و تدافعی را برای مختل کردن تلاش‌های دشمن و در عین حال محافظت از خود برای تضمین بقای بالا، ترکیب می‌کند.
موتور این جنگنده در عرض ۱۰ دقیقه آماده پرواز می‌شود و امکان حمل ۷ موشک هوا به هوای متئور و ۲ موشک IRIS-T را در یک پرواز گشتی یا نبرد هوایی فراهم می‌کند. این جنگنده بصورت دائم ارتقا یافته و همچنان نیز ارتقاء دریافت می‌کند و با تمام تسلیحات ناتو تطبیق داده شده است. مهمترین ویژگی طراحی این جنگنده آن است که در گذشته نمانده و بطور پیوسته بروزرسانی میشود، به‌شکلی که امکان انجام جنگ شبکه محور نیز برای این جنگنده به وجود آورده شده است.
گریپن توانایی این را دارد که پس از یک مبارزه هوایی یا در درگیری با پدافند آن را تجزیه و تحلیل کند و این اطلاعات را با فرماندهان و خلبانان به اشتراک بگذارد به شکلی که آنها بتوانند نیازهای غلبه بر حریف را یافته و حتی گریپن را برای مبارزه بعدی آماده کنند.
از همان ابتدا، Gripen E برای سهولت در تعمیر و نگهداری طراحی شده بود؛ از این رو دسترسی بالاتری را نسبت به رقبای خود تضمین می‌کند. Gripen E می تواند در آب و هوای بد و از پایگاه‌های جاده‌ای پراکنده و نا آماده پرواز کند. تنها با تعداد محدودی از خدمه و تجهیزات زمینی، کمتر از ۲۰ دقیقه طول می‌کشد تا گریپن را برای یک ماموریت هوا به هوا سوخت گیری کرده و مجدداً مسلح شود. با توجه به نیازهای کم تعمیر و نگهداری در هر ساعت پرواز، Gripen E زمان کمتری را روی زمین و زمان بیشتری را در هوا می‌گذراند.
شرکت ساب معتقد است که با ویژگی های خاص گریپن دیگر نباید از نسل بندی جنگنده صحبت کند و باید به طور مداوم جنگنده های ساخت خود را با فناوری‌های روز تطبیق دهد.

جنگنده Gripen Maritime:
جنگنده Gripen Maritime بخشی از سری Gripen E است که برای حمل توسط ناوهای هواپیمابر طراحی خواهد شد. این جنگنده توانایی استفاده از منجنیق (CATOBAR) و سطح شیبدار (STOBAR) را خواهد داشت. اندازه کوچک جنگنده Gripen Maritime امکان حمل را افزایش خواهد داد. نیازهای لجستیکی کم و کاهش نیاز به قطعات یدکی آن را به طور قابل توجهی قابل نگهداری‌تر می‌کند و به پرسنل بسیار کمتری نیاز خواهد بود.
این جنگنده می تواند در رطوبت بالا کار کند و به گونه ای طراحی شده است که در برابر اثر خورنده نفوذ آب نمک مقاومت کند. موتور GE 414G به طور کامل برای این مدل بهینه سازی شده است.

جنگنده Gripen F یا JAS 39F:
نسخه دو سرنشینه جنگنده JAS 39E است و برای آموزش خلبانان گریپن نسخه E به‌کار می‌رود. هشت فروند از این جنگنده به خواست برزیل به منظور توسعه و مونتاژ در سائو برناردو دو کامپو، ساخته شده است. این نمونه علاوه بر استفاده آموزشی و نبرد، بهینه‌سازی‌هایی برای مدیریت نبرد هوایی، ایجاد پارازیت، جنگ اطلاعاتی و حمله به شبکه های پدافندی دریافت نموده است. در این جنگنده، کابین دوم به عنوان افسر سیستم سلاح و جنگ الکترونیک وظیفه انجام این امور را به عهده خواهد داشت.

مشخصات جنگنده SAAB JAS 39 Gripen:
نوع: جنگنده چند منظوره
سال ساخت: ۱۹۸۷ میلادی
اولین پرواز: سال ۱۹۸۸ میلادی
سال عرضه: ۱۹۹۶ میلادی
خدمه: مدل E و C یک نفر – مدل F و D دو نفر
طول:
۱۴/۹ متر مدل C و ۱۵/۶ متر مدل D
۱۵/۲ متر مدل E و ۱۵/۹ متر مدل F
طول‌بال:
۸/۴ متر مدل C/D
۸/۶ متر مدل E/F
ارتفاع: ۴/۵ متر
موتور:
برای مدل E/F یک عدد موتور توربوفن پس سوز General Electric F414-GE-39E با توان رانش ۶۱/۸۳ کیلو نیوتن و توان پس سوز ۹۸ کیلو نیوتن
برای مدل C/D یک عدد موتور توربوفن پس سوز Volvo RM12 با توان رانش ۵۴ کیلو نیوتن و توان پس سوز ۸۰/۵ کیلو نیوتن
ظرفیت سوخت:
برای مدل C/D مقدار ۳۰۰۰ لیتر سوخت داخلی؛ ۳۵۰۰ لیتر به وسیله مخزن سوخت خارجی
برای مدل E/F مقدار ۴۳۶۰ لیتر سوخت داخلی؛ ۴۵۳۵ لیتر به وسیله مخزن سوخت خارجی
وزن خالی: ۶۸۰۰ کیلوگرم مدل C/D و ۸۰۰۰ کیلوگرم مدل E/F
بار قابل حمل: ۵۳۰۰ کیلوگرم مدل C/D و ۷۲۰۰ کیلوگرم مدل E/F
بیشترین وزن برخاست: ۱۴۰۰۰ کیلوگرم مدل C/D و ۱۶۵۰۰ کیلوگرم مدل E/F
سقف پروازی: ۱۵۲۴۰ متر مدل C/D و ۱۶۰۰۰ متر مدل E/F
برد رزمی: ۸۰۰ کیلومتر مدل C/D و ۱۵۰۰ کیلومتر مدل E/F
بیشترین برد: ۳۲۰۰ کیلومتر مدل C/D و ۴۰۰۰ کیلومتر مدل E/F
سرعت: ۲۱۰۰ کیلومتر بر ساعت
آویزگاه: ۱۰ عدد آویزگاه حمل سلاح با قابلیت حمل مهمات تا ۵۳۰۰ کیلوگرم برای مدل C/D و ۷۲۰۰ کیلوگرم برای مدل E/F
سازنده: سوئد

تصاویر بیشتر از جنگنده ساب ۳۹ گریپن:

مجموعه پوسترهای جنگنده ساب ۳۹ گریپن به زبانهای انگلیسی، روسی، عربی، آذری:

منابع:
Saab JAS 39 Gripen
PS-05/A
How Gripen E’s AESA Radar Gets a Large Field of View
Gripen E-series

استفاده از محتوای تحولات جهان اسلام فقط با ذکر منبع و نام “تحولات جهان اسلام” مجاز است.