تظاهرات قشر محروم یا تظاهرات پیاده‌نظام سفارتخانه‌ای؟

طی ۴۸ ساعت گذشته، تظاهرات و درگیری‌های نسبتا غافلگیر کننده‌ای در عراق روی داد که کمی متفاوت از موارد قبلی بود.
این‌بار فراخوان از طرف جناح‌های سیاسی عراقی صورت نگرفت. برخلاف گذشته جریان صدر هم (چه رسمی و چه غیررسمی) فراخوان نداده بود. فراخوان از طریق شبکه‌های اجتماعی شکل گرفت و مهندسی اجتماعی این فراخوان، نشان از عملکردی سازمان‌یافته و مسلط به شبکه‌های اجتماعی داشت که گزینه خودجوش و مردمی بودن این تظاهرات‌ را منتفی می‌کند و گزینه پشتیبانی سفارت‌خانه‌‌ها و سرویس‌های خارجی را تقویت می‌کند.

این بدان معنا نیست که همه معترضین تامین مالی شده‌اند یا حتی علم به منشأ اصلی سازمان‌دهنده تظاهرات دارند، خیر؛ دلایل کافی برای به خیابان آمدن در عراق وجود دارد. در واقع انگیزش تظاهرات از محافل خاص و مشارکت از لایه‌های مختلف است.

نکته دیگر زمان‌بندی این وقایع است که اگر از آخرین مواضع دولت عبدالمهدی (در قرابت با ایران و مقاومت، و برعلیه اسرائیل ) و سفر به چین عبور کنیم، مسأله مهم اربعین را در پیش داریم. بخشی از بدنه عام جریان صدر هم در این ایام مشغله اربعین را دارند و حتی اگر بنا بر تظاهرات داشته باشند در همان بغداد اقدام خواهند کرد و دیگر به نجف‌اشرف تسری پیدا نخواهد کرد.
اما این‌بار، در چند استان شیعه‌نشین از جمله نجف شاهد اقدام هم‌زمان و شبکه‌ای معترضان بودیم.
تحت تاثیر قرار دادن پیاده‌روی ده‌ها میلیونی اربعین، بخشی از اهداف طراحان این اقدام بوده‌است. کشاندن ناآرامی به نجف می‌تواند با هدف تاثیرگذاری بر حضور زوار خارجی انجام شده باشد. حضور گسترده زوار غیرعراقی اربعین معنایش تقویت هویت شیعی فارغ از تنوع قومی است که این برای بعضی کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای قابل تحمل نیست.

سایر مولفه‌ها از جمله: شعارهای بیشتر سیاسی و کمتر اقتصادی و معیشتی، نحوه شدید پرخاش و حمله معترضان به نیروهای امنیتی، پوشش هوشمندانه‌تر تصاویر موبایلی و شبکه‌های اجتماعی؛ ما را با صحنه نسبتا جدیدی در اعتراضات عراق مواجه کرده است.

در پرسش از مسئولین امنیتی استان نجف و بغداد، معلوم شد که طیف‌شناسی معترضان از نظر آنها مربوط به جریان صدری نیست. و طیف بعثی را مسئول این سری از اعتراضات می‌دانند.
اگرچه این سال‌ها اسم بردن از بعثی‌ها، برای بسیاری، عجیب به نظر می‌رسد. اما صحنه اجتماعی عراق طیف جدیدی از بعثی‌ها را شاهد است که لزوما معنایش «صدامی» بودن نیست.طیف گسترده‌ای که پان‌عرب‌ها، ضدایرانی‌ها، اقتدارگرایان، نظامی‌گرها را در لایه‌های مختلف عمومی(عمدتا جوانان) تا نخبگانی عراق کنار هم جمع می‌آورد. این طیف را باید نوبعثی خواند که گاهی با تابلوی شیعه، کرد، سنی و حتی سکولار و کمونیست در حال خودنمایی است.
طبیعتا این جریان که در حال مبارزه منفی با شرایط حاکم است، می‌تواند تنوعی از رنگ‌ها و نژاد‌ها و مذاهب را در خود جای دهد.اما مشخصه دیگر این جریان ارتباط لایه‌های بالایی آن با سفارت‌خانه‌هاست.هر طرف دیگری را جای عربستان سعودی و حتی امریکا بگذارید، هیچ راه بهتری برای نفوذ در عراق و خصوصا شکاف در جامعه شیعی نخواهید یافت. حتی شکاف در جامعه شیعی فراتر از مرزها مانند ایران و عراق که در سال‌های اخیر به شکل بی‌سابقه‌ای بهم مرتبط شده‌اند. رقیبان و دشمنان این محور راهی ندارند مگر تشدید شکاف قومی و نژادی.
چرا که ایجاد شکاف مذهبی عملا به ضرر ایشان تمام شد و موجب تقویت هویت شیعی در پهنه منطقه‌ای گردید.
فراموش نشود که فساد و کمبود خدمات و زیرساخت و معضل بیکاری در عراق امر غیرقابل انکاری است و معترض بودن مردم نیز قابل پذیرش است، اما این دلیل نمی‌شود که اقدام سیاسی یک طیف هدایت‌شده از خارج را که با دلارهای سفارت‌خانه‌ای براه افتاده را به اعتراضات مردمی و کمبود امکانات و خدمات نسبت دهیم.

اما فارغ از نگاه کوتاه‌مدت، باید آینده عراق از لحاظ اجتماعی، مورد بررسی عمیق قرار گیرد. نرخ رشد جمعیت بالا و نسل جوان امروزی که با شبکه‌های اجتماعی انس گرفته‌اند، در کنار برنامه‌های گسترده آموزشی و فرهنگی اجتماعی امریکا و متحدانش در عراق به جهت لیبرال‌کردن نسل جوان امروز و فردای عراق همگی نشانه‌های جدی است برای تغییر چهره اجتماعی عراق در دهه‌های آینده.

البته این یک طرف ماجراست. طیف دیگری هم در قالب مقاومت و حشدالشعبی شکل گرفته که اتفاقا فعال و کنش‌گر و دارای بدنه اجتماعی گسترده‌تر و آگاه‌تر و منضبط‌تر است.
زیارت اربعین، نهاد مرجعیت (و نه لزوما شخصیت مرجع معظم فعلی)، حوزه‌های علمیه و نهادهای فرهنگی نه‌چندان فعال اسلامی، و صدالبته نهادهای امنیتی و انتظامی عراق همگی در برابر این روند لیبرالیزاسیون نسل جوان عراق نقش اساسی دارند. و شاید یک دهه بعد نتایج این چالش برای همگان مشهود شود.


تصویر: آمار مشارکت کنندگان در هشتگ اعتراضات عراق نشان میدهد که حدود ۸۰ درصد آن از عربستان صورت گرفته است!