ژانویه سیاه آذربایجان؛ سکوی پرتاب خونین

در تاریخ ۳۱ دسامبر ۱۹۸۹، مردم آذربایجان در نخجوان موانع مرزی را در حاشیه رود ارس از میان برداشتند و پس از سالها جدایی از ایران و تحمل الحاد کمونیستی، با عبور از ارس صحنه های بی نظیری از اسلام خواهی و بازگشت به هویت اصلی خود را رقم زدند. اعضای “جبهه خلق آذربایجان” که یک حزب پانتورکیستی بود، با سو استفاده از این حرکت خود جوش مردمی، سعی در انحراف این حرکت داشت، این در حالی بود که مطابق بعضی اسناد، اتحاد جماهیر شوروی یک هفته قبل از ۳۱ دسامبر با گشایش مرزها با ایران موافقت کرده بود اما تبلیغات غلط “جبهه خلق آذربایجان” باعث حساسیت شوروی در این مورد شد.

کشتار ارامنه که در ۲۷ فوریه ۱۹۸۸ یک بار در سومگاییت اتفاق افتاده بود، این بار در ۱۳ ژانویه ۱۹۹۰ و به دست عناصر جبهه خلق، با سو استفاده از تظاهراتهای استقلال خواهانه، تکرار می شد. عناصر جبهه خلق به رهبری “ابوالفضل ایلچی بی” ، “اعتبار محمدوف” و “اسکندر حمیدوف” با برنامه از پیش تعیین شده اقدام به کشتار ارامنه در باکو کردند. هزاران ارمنی در اثر این اقدامات مجبور به ترک باکو شدند، از جمله ارامنه که در ژانویه ۱۹۹۰ مجبور به ترک باکو شدند #گری_کاسپاروف شطرنج باز ارمنی کشور روسیه است‌.

اتحاد جماهیر شوروی، با اعلام وضعیت فوق العاده در جمهوری سوسیالیستی آذربایجان نیروهای ارتش سرخ و KGB را به باکو اعزام کرد. این نیرو ها با مشارکت پلیس جمهوری سوسیالیستی OMON، بیش از ۱۰۰ نفر از اهالی باکو را به خاک و خون کشیدند، چند صد نفر را زخمی و بیش از ۱۰۰۰ نفر را بازداشت کردند. از جمله بازداشت شده گان “ابوالفضل ایلچی بی” دومین رییس جمهور آذربایجان و رحیم قاضیف وزیر دفاع او بودند.
این کشتارها علاوه بر باکو شامل شهرهای لنکران و نفتچالا می شد.

فی الواقع این تنها مورد از کشتار وسیع در جریان اعلام استقلال جمهوریهای سوسیالیستی تعریف شده در بطن اتحاد جماهیر شوروی است. گرچه روند استقلال تمام جمهوری ها از شوروی با تنش و تظاهرات همراه بود اما هیچ یک منجر به کشتار وسیع نشد.
با گذشت ۲۸ سال از این حادثه، جریان های مختلف یکدیگر را به هم دستی در این کشتار متهم میکنند.
حزب کمونیست به رهبری “وزیروف”، جبهه خلق آذربایجان و شخص حیدر علیف را علت تحریک ارتش سرخ برای ورود به باکو می دانند.

در مقابل حاکمیت فعلی، حزب کمونیست و جبهه خلق را عامل تحریک ارتش سرخ می دانند.

“نعمت پناهلی” از نیروهای جبهه خلق و نزدیک به حیدر علیف، در مصاحبه با مجله تحلیلی روسی مانیتور به سر دبیری “المار حسینوف” از حیدر علیف نقل می کند: ” ما برای رسیدن به قدرت نیاز به خونریزی داریم، هر چه بیشتر، بهتر!” ، حیدر علیف که سالها از اعضای رده بالای KGB و حزب کمونیست شوروی بود، به علت دوری از باکو و همچنین کهولت سن در رسیدن به قدرت در باکو مشکل اساسی داشت و مجبور شد در آستانه فروپاشی شوروی از یک کمونیست تمام عیار، به سمت عناصر “ملی گرا” متمایل شود، گرچه او هرگز قسمتی از حزب “جبهه خلق آذربایجان” نبود اما نفوذ او در این حزب غیر قابل انکار است، شاهد این مدعا نقش پر رنگ “اعتبار محمدوف” از رادیکال ترین اعضای این حزب در سرنگونی “ایلچی بی” و به قدرت رسیدن حیدر علیف است.

پی نوشت:

[تصویر: فیلم سینمایی ژانویه سیاه اثری از “بنیاد چنگیز مصطفایف” به کارگردانی واحد مصطفایف برادر شهید چنگیز مصطفایف]