بازخوانی حمله تروریستی مسکو

خبرگزاری اعماق متعلق به داعش ساعاتی پس از انجام عملیات تروریستی در مسکو در یک خبر فوری این عملیات را بر عهده گرفت، اما شبکه راشاتودی و یک حساب اینترنتی از زبان دیمیتری مدودف اعلام کردند که خبر داعش ساختگی است.

استدلال راشاتودی این بود که داعش سال‌هاست از این قالب خبری استفاده نکرده و این قالب خبری منسوخ شده‌است. این استدلال، استدلال محکمی نبود؛ درست است که خبرگزاری اعماق داعش از دو سال پیش یعنی عملیات حمله به زندان غویران در حسکه واقع در شمال شرق سوریه از قالب خبر فوری خبرگزاری اعماق استفاده نکرده بود، اما این به معنی منسوخ شدن این قالب خبری نیست؛ چرا که خبرگزاری اعماق از آن موقع تاکنون هیچگاه خبر فوری کار نکرده بود، و بیشتر خبر فوری‌های داعش از سوی مراکز خبری و اطلاع رسانی ولایات مخابره شده بود.

در پایان خبر خبرگزاری اعماق، داعش از فرار تمام عناصر خود سخن گفت. اما چند ساعت بعد رسانه‌های روسی، تصاویری از دستگیری مهاجمان و متوقف شدن اتومبیل رنویی که با آن فرار کرده بودند در نزدیکی مرز اوکراین منتشر کردند. اعترافات یک عنصر لرزان داعش که به سختی روسی سخن می‌گفت و اعترافات یک عنصر آرام‌تر به زبان فارسی به واسطه یک مترجم و بریدن گوش یکی از مهاجمان که قصد فرار به جنگل را داشت و تصاویر دیگری نیز در کار بود. این تصاویر نمی‌توانست خیلی اطمینان بخش باشند، تا اینکه در اواسط روز پوتین سخنرانی کوتاهی انجام داد. این سخنرانی از موضع اقتدار نبود، بلکه از موضع مظلومیت ایراد شد. در این سخنرانی پوتین هیچ گروهی را متهم نکرد و فقط به تلاش مهاجمان برای فرار به سمت اوکراین سخن گفت.
چند دقیقه بعد از پایان سخنرانی پوتین، داعش خبر تفصیلی خود و همچنین تصاویر ناشناسی از مهاجمان را از طریق خبرگزاری اعماق منتشر کرد. در این خبر آمده بود که عناصر داعش از سلاح کلاشینکوف و چاقو و بمب‌های آتش‌زا برای به آتش کشیدن سالن استفاده کرده‌اند. تصاویر داعش تا حد زیادی روایت روس‌ها را در مسئله دستگیری تأیید می‌کردند و در این بین روس‌ها انکار اولیه راشاتودی و مدودوف را نادیده گرفته بودند.

رسانه‌های روسی تصاویر بیشتری از دستگیری و اعتراف مظنونان منتشر کردند، داعش نیز ویدئوی کوتاهی از حمله عناصر خود به سالن کنسرت منتشر کرد که در کنار دیگر تصاویر گرفته شده از این حمله، یادآور صحنه حمله به فرودگاه مسکو در بازی Call of Duty بود.

در این بین چند نکته وجود دارد که به آن‌ها خواهیم پرداخت.

به نظر می‌رسد مهمترین مسئله در این حمله استفاده دوباره داعش از عناصر تاجیک است. تاجیکان داعشی که پس از تسلط یافتن طالبان در افغانستان بیش از پیش فعال شده‌اند و عملیات‌های مختلفی را در افغانستان، ایران و حتی ترکیه به انجام رسانده بودند، و حالا عملیاتی با این وسعت را در مسکو رقم زده‌اند.

شاید بتوان عوامل جذب تاجیکان به داعش را در نکات زیر خلاصه کرد:
۱- اسلام ستیزی فزاینده دولت تاجیکستان و استبداد مثال زدنی امامعلی رحمان که در واکنش به خود باعث شکل‌گیری نسلی اسلام‌خواه در تاجیکستان شده‌ است.
۲- عدم اجازه به فعالیت تمام قرائت‌ها از اسلام در تاجیکستان از اسلام صوفیانه تا اسلام مرتبط با انقلاب اسلامی و اسلام سیاسی که این امر باعث می شود کسانی که به دنبال اسلام گرایی باشند به دام گروهی مانند داعش بیفتند.
۳- ایران هراسی و شیعه هراسی فزاینده از سوی دولت و بسیاری از روحانیون تاجیک که این امر نیز باعث می شود تا برخی جوانان تاجیک به داعش متمایل شوند.
۴- وجود جوانان مهاجر بسیار تاجیک که در روسیه و جاهای دیگر کار می کنند و می‌توانند شکارهای خوبی برای گروهی مانند داعش باشند.
۵- فقر مردم تاجیکستان که باعث می‌شود جوانان این کشور به خارج و عمدتا روسیه برای کار بروند و جذب گروهی مانند داعش بشوند.
۶- توجه شدید داعش به تاجیک‌ها در یکی دو سال اخیر و توان بالای رسانه ای و ارتباطی داعش در جذب جوانان تاجیک به داعش.

نکته دیگر این است که فعالیت‌های داعش در یکی دوهفته اخیر در روسیه فزونی گرفته‌ بود و نیروهای امنیتی روسیه موفق شده بودند چند تجمع مرتبط با داعش از جمله شخصی معروف به عبدالکریم اینگوشی را منهدم سازند. این خود نشانه‌ای بود از اینکه احتمالا داعش در صدد انجام یک عملیات در خاک روسیه می‌باشد.

دامنه فعالیت‌های داعش با توجه به ضعف فزاینده‌ای که به آن دچار شده در مناطق مختلف رو به کاهش است، از همین رو دواعش تلاش می‌کنند تا از پایگاه به وجود آمده در تاجیکستان و در میان جوانان تاجیک به بهترین وجه بهره ببرند. این در حالی است که عناصر تاجیک، به جز برخی استثناءها، به نظر می‌رسد توان ذهنی و عملیاتی خیلی بالایی ندارند، چرا که داعش با توجه به نداشتن یک مرکز مستقر و دائمی، نه می‌تواند از نظر فکری این عناصر را به صورت تمام و کمال تحت تأثیر قرار دهد و نه می‌تواند این عناصر را از نظر آموزش‌های نظامی و حتی در اختیار قرار دادن کمربندهای انتحاری تأمین کند. چنین ضعفی را می‌توان در عملیات بیشتر عناصر تاجیک مشاهده کرد. دستگیری سریع عناصر داعش که طبق روایت روس‌ها تا لحظه دستگیری هنوز از اتومبیلی که با آن به محل عملیات آمده بودند استفاده می‌کردند، و نداشتن کمربند انتحاری می‌تواند هم نشان‌دهنده ضعف در آموزش و تجهیز و هم ضعف در ذهنیت حکایت کند.

از طرفی داعش این روزها برای بقا، نیازمند انجام عملیات‌های پر سرو صدا و خونینی مانند جنایت کرمان و هجوم مسکو می‌باشد، و به نظر می‌رسد عناصر وابسته به ولایت خراسان داعش با غنیمت شمردن تمایل جوانان تاجیک به بهترین وجهی و البته نه با امکانات خیلی زیاد تلاش می‌کنند خود را یک گروه زنده نشان دهند، و در عین حال به احیای دوباره خود بیندیشند.

در این بین بسیاری از تحلیل‌گران به دنبال تحلیل‌های مبتنی بر تئوری توطئه بوده و هستند. از دست داشتن خود روس‌ها در این عملیات تا اتحاد سه‌گانه آمریکا – پاکستان و تاجیکستان که با توجه به عملیات انتحاری داعش در قندهار روایت خود را سامان می‌بخشند و در این روایت به سخنان عبدالرحیم مسلم دوست یکی از اعضای سابق داعش که به طالبان پیوسته است استناد می‌کنند.

در واقع نمی‌توان چنین تحلیل‌هایی را کلا نادرست تلقی کرد، اما موانع و پرسش‌های زیادی برای پذیرش تمام و کمال این تحلیل‌ها وجود دارد که سخن از آن‌ها مجال دیگری می‌طلبد.