چه کسی کلیسای مار الیاس در دمشق را منفجر کرد؟

روایت رسمی دولت جدید سوریه

بنا بر گزارش پایگاه تحلیلی – خبری «تحولات جهان اسلام» وزارت کشور سوریه در یک نشست خبری در سوم تیرماه که توسط خبرگزاری رسمی «سانا» پوشش داده شد، جزئیات این عملیات تروریستی و روند کشف و انهدام هسته مسئول این حمله را تشریح کرد.

بر اساس این روایت، پس از وقوع انفجار در کلیسا و کشته‌شدن عامل انتحاری، دستگاه‌های امنیتی سوریه با همکاری نزدیک نهاد اطلاعات عمومی، بر اساس سرنخ‌های اولیه و اطلاعات میدانی، عملیات گسترده‌ای را در حومه دمشق به‌اجرا گذاشتند. بنا بر ادعای دولت جدید سوریه این عملیات منجر به شناسایی یک هسته تروریستی وابسته به سازمان داعش شد که از نظر وزارت کشور سوریه مسئولیت مستقیم این حمله را بر عهده داشته‌است. نیروهای امنیتی پس از دستگیری یکی از اعضای این هسته، موفق شدند از طریق اعترافات او، تمامی پایگاه‌ها و مخفی‌گاه‌های گروه را کشف و به آن‌ها یورش ببرند. در جریان این عملیات، همه اعضای هسته بازداشت و مقادیر قابل توجهی سلاح و مواد منفجره کشف و ضبط شد.

در روایت رسمی رهبری این هسته بر عهده فردی به نام محمد عبدالإله الجمیلی، مشهور به ابوعماد الجمیلی، بوده که تبعه سوریه و ساکن منطقه الحجر الأسود در دمشق است. طبق روایت وزارت کشور سوریه وی پیش‌تر به‌عنوان «والی الصحراء» در ساختار داعش شناخته می‌شد. مقامات امنیتی تأکید کردند که اعترافات تصویری او، پس از پایان روند بازجویی، برای عموم منتشر خواهد شد. لازم به ذکر است که فیلم این اعترافات تا این لحظه یعنی دو هفته پس از انفجار هنوز منتشر نشده‌است.

بنا بر اعلام وزارت کشور دو عامل انتحاری در این عملیات شرکت داشتند که هر دو نفر از اتباع غیرسوری بوده‌اند و از طریق اردوگاه الهول در شمال شرق سوریه، و از مسیر بادیه، وارد دمشق شده‌اند. طبق این روایت ورود این افراد، با هدایت و پشتیبانی مستقیم ابوعماد الجمیلی انجام شده و آنان از خلأ امنیتی ایجادشده پس از “آزادسازی” دمشق استفاده کرده و به‌شکل مخفیانه وارد پایتخت شده‌اند. بنا بر این روایت یکی از این افراد خود را در کلیسای مار الیاس منفجر کرد و نفر دوم در آستانه اجرای یک عملیات انتحاری دیگر در مقام سیده زینب دستگیر شد.

وزارت کشور در ادامه تأکید کرد که این هسته هیچ‌گونه ارتباطی با جریان‌های مذهبی یا گروه‌های دینی نداشته و از نظر ایدئولوژیک، به‌طور کامل زیر نظر و وابسته به داعش بوده است. مقامات سوری با اشاره به تلاش‌های مکرر داعش برای احیای حضور خود در مناطق شهری، تصریح کردند که این گروه تروریستی در حال تلاش برای یافتن خلأها و شکاف‌های امنیتی و بهره‌برداری از آن‌هاست تا امنیت داخلی سوریه را برهم بزند.

در همین زمینه، نام گروهی به‌نام «أنصار السنه» نیز در برخی روایت‌ها مطرح شده که وزارت کشور سوریه با رد هرگونه ارتباط این گروه با حمله کلیسای مار الیاس، آن را یک “سازمان وهمی” توصیف کرد که توسط داعش ساخته شده تا از زیر فشارهای امنیتی بگریزد و ردپای خود را مخفی کند. به‌زعم دولت سوریه، ایجاد چنین گروه‌هایی بخشی از جنگ روانی داعش برای سردرگم‌سازی نهادهای امنیتی و جامعه است.

در جمع‌بندی این روایت رسمی، وزارت کشور سوریه از این عملیات به‌عنوان یک ضربه اطلاعاتی-امنیتی موفق به ساختار داعش در دمشق و مناطق اطراف یاد کرد و اطمینان داد که مسیر عدالت در پیگرد و مجازات عاملان این جنایت ادامه خواهد یافت. همچنین تأکید شد که داعش به‌عنوان تهدیدی فرامرزی، همچنان مورد رصد دقیق دولت سوریه قرار دارد و هماهنگی‌ها با کشورهای منطقه و همسایه برای مقابله با آن ادامه دارد. وزارت کشور اعلام کرد که دولت، هم در بعد امنیتی و هم در بعد اجتماعی، تلاش می‌کند تا فضای آرام و با ثبات را برای شهروندان سوری بازسازی کند و اعتماد عمومی را نسبت به دستگاه‌های حاکمیتی بازیابد.

دولت جدید سوریه در پی این حمله تلاش کرد تا با نشان دادن دستگیری سریع عناصر داعش گونه‌ای نمایش قدرت را در دستورکار رسانه‌ای خود قرار دهد.

سکوت داعش

این عملیات در حالی از سوی وزارت کشور دولت جدید سوریه به داعش منتسب می‌شود که این گروه تا نگارش این سطور یعنی بیش از دو هفته از عملیات مسئولیت آن را بر عهده نگرفته و به صورت غیر رسمی نیز درباره آن اظهار نظر نکرده‌است. به جز اینکه برخی عناصر هوادار داعش در برخی صفحات مجازی مورد استفاده عناصر و هواداران داعش از انجام این عملیات اظهار خوشحالی کردند، بدون اینکه هسته‌های مرکزی داعش نسبت به این امر اظهار نظر کنند.

البته نباید از نظر دور داشت که پیش از این داعش در یک سرمقاله مهم اظهار داشته بود که امکان دارد برخی هواداران این گروه به دور از هسته مرکزی، دست به ایجاد هسته‌هایی امنیتی – رسانه‌ای – عملیاتی بزنند و عملیات‌هایی انجام دهند و داعش نیز آن‌ها را به صورت رسمی بر عهده نگیرد.

اما سکوت داعش شاید دلیل دیگری هم داشته باشد. در بیشتر اوقات وقتی عاملان انتحاری داعش در عملیاتی جان سالم به در برده و توسط عوامل حکومتی کشور قربانی دستگیر شوند، داعش از انتساب آن عملیات به خود به دلیل اظهاراتی که امکان دارد این عنصر در برابر دوربین انجام دهد خودداری می‌کند. اما در هر صورت تا وقتی داعش مسئولیت این عملیات را به صورت رسمی نپذیرفته باشد هرچند شیوه‌های انجام عملیات و انگیزه‌های آن برای انجام آن بر شیوه و انگیزه‌های داعش منطبق باشد نمی‌توان آن را بی چون و چرا به داعش منتسب کرد.

انصار السنه و داعش

در روایت رسمی دولت سوریه از گروهی وهمی تحت عنوان انصار السنه سخن رفت که برخی تلاش می‌کنند عملیات کلیسا را به این گروه منتسب کنند. این در حالی‌است که وزارت کشور سوریه وجود این گروه را نفی و ساخته و پرداخته داعش تلقی کرد. این در حالی‌است که نسبت واضحی بین سرایا انصار السنه و داعش وجود ندارد، و داعش هیچ‌گاه نسبت به این گروه واکنش نشان نداده‌است.

گفتگویی میان هواداران داعش درباره گروه «سرایا أنصار السنه» که در صفحات مجازی ویژه دواعش شکل گرفته نشان می‌دهد که این گروه جایگاه مشخصی در منظومه فکری و عملی داعش ندارد، اما برخی هواداران داعش اظهار می‌دارند که رهبر این گروه اظهار تمایل کرده تا به داعش بپیوندد.

داعش رسماً این گروه را نپذیرفته، اما برخی از هواداران آن، مواضع گروه در تکفیر هیئت تحریر الشام و حمله به علویان و دروزیان را نشانه‌ای مثبت می‌دانند. برخی حتی امیدوارند که این گروه در آینده به داعش بپیوندد و معتقدند اتحاد با آنان بهتر از جنگیدن با آنان است.

در عین حال داعشی‌ها نسبت به این گروه تردیدهایی نیز بروز می‌دهند به ویژه نسبت به اینکه این گروه رسانه مشخصی ندارد، و درباره عملیات‌هایش شفاف‌سازی نکرده. این‌ها نشان‌دهنده‌ی نگرانی امنیتی و عدم اعتماد کامل از سوی داعش نسبت به انصار السنه می‌باشد.

می‌توان گفت در حالی که داعش به طور رسمی هیچ سخنی درباره انصار السنه نداشته هواداران داعش در قبال انصارالسنه موضعی محتاطانه و موقت اتخاذ کرده اند:  نه پذیرش، نه رد قطعی؛ بلکه در وضعیت رصد و انتظار برای روشن‌تر شدن موضع این گروه نسبت به داعش می‌باشند.

از سوی دیگر باید گفت اگر این عملیات از سوی داعش انجام شده باشد، نیازی نبوده که داعش آن را به یک گروه وهمی منتسب بکند. درواقع داعش در این روزهای ضعف خود، سخت نیازمند انجام عملیات‌هایی از این دست برای نشان دادن زنده بودن خود از یک جهت و نشان دادن عدم توفیق دولت جولانی برای استقرار امنیت از طرف دیگر می‌باشد.

تردیدهای قسد

یک روز پس از اعلام نظر وزارت کشور سوریه درباره انفجار کلیسا یعنی در در چهارم تیرماه  مرکز رسانه‌ای «نیروهای سوریه دمکراتیک» (قسد) با صدور بیانیه‌ای رسمی، ادعای مطرح‌شده از سوی وزارت کشور دولت دمشق مبنی بر اینکه عاملان انتحاری حمله به کلیسای مار الیاس از اردوگاه «الهول» آمده‌اند را به‌طور کامل رد کرد.

قسد در این بیانیه تأکید می‌کند که گفته‌ی سخنگوی وزارت کشور دمشق ــ مبنی بر ورود دو فرد غیرسوری از اردوگاه الهول به دمشق فاقد پشتوانه واقعی، مستند و قابل تأیید است. در پاسخ به این ادعا، نیروهای امنیتی قسد اقدام به بررسی دقیق سوابق خروج از اردوگاه الهول کرده‌اند و اعلام نموده‌اند که: هیچ خروجی از اردوگاه الهول در دوره اخیر ثبت نشده است، مگر در دو مورد: افرادی که به درخواست رسمی دولت دمشق به مناطق تحت کنترل آن بازگردانده شده‌اند و همگی سوری‌الاصل بوده‌اند. و شهروندان عراقی که مطابق با فهرست‌های رسمی تحویل دولت عراق شده و به اردوگاه الجدعه منتقل شده‌اند.

قسد همچنین تصریح کرد که برخلاف ادعای وزارت کشور سوریه، اردوگاه الهول تنها میزبان خانواده‌های داعش (عمدتاً زنان و کودکان) است و هیچ عنصر خارجی تروریستی در این اردوگاه نگهداری نمی‌شود. این موضوع، به گفته قسد، فرضیه ورود دو انتحاری غیرسوری از الهول را منتفی می‌کند.

در بخش دیگری از بیانیه، قسد با یادآوری اینکه این نیروها تنها گروه سوری بوده‌اند که داعش را در نبرد الباغوز در سال ۲۰۱۹ شکست دادند، تأکید کردند که همچنان با تعهد ملی و اخلاقی، مبارزه با تروریسم را ادامه می‌دهند و آماده‌اند در صورت نیاز، این همکاری را در هماهنگی با ائتلاف بین‌المللی گسترش دهند.

قسد در پایان، ضمن ابراز همدردی با خانواده قربانیان حمله در محله الدویلعه، از دولت دمشق خواستار انجام تحقیقاتی شفاف و دقیق با ارائه مستندات برای افکار عمومی شد و آن را تنها راه جلوگیری از تکرار چنین حملاتی دانست.

اظهارات خانواده دستگیرشده‌ها

در همین اثنا در برخی رسانه‌ها صوت فردی منتشر شد که مدعی بود برادر یکی از متهمان انفجار کلیسا می‌باشد. وی یک روز پس از اعلام دستگیری عاملان انفجار اظهار داشت که برادر محمود جمال خنیفس می‌باشد که تصویر و نامش را در اینترنت به عنوان متهم انفجار کلیسا مطرح کرده‌اند. وی افزود: “این جوان از ۲۰۱۶ مقیم ادلب می‌باشد و دارای زن و فرزند است. دیروز می‌خواست به دیدار خواهرش که در دمشق ساکن است برود. ما تا ساعت چهار عصر با او در ارتباط بودیم و بعد از آن گوشی‌اش را خاموش کرد و پنهان شد. تمام این مسائل کمتر از ۲۴ ساعت اتفاق افتاد. به یکباره اینترنت را باز کردیم و از دیدن تصویر او در سایت وزارت کشور شگفت زده شدیم در حالی که اتهاماتی به او زده‌اند که به هیچ وجه درست نمی‌باشند. برادر من هیچ مشکلی با کسی نداشت و همه او را می‌شناختند و از اخلاق خوب او خبردار بودند. اگر او واقعا کاری انجام داده‌بود معقول بود که دیروز همراه پسر کوچکش برود دمشق؟”

سخن پایانی

در پایان باید گفت که با توجه به عدم پذیرش مسئولیت این انفجار از سوی داعش و تردیدهایی که درباره روایت رسمی وجود دارد نمی‌توان به راحتی روایت وزارت کشور سوریه را در مورد عاملان این انفجار پذیرفت، هرچند در مقابل به نظر می‌رسد شیوه عملیات بسیار به شیوه داعش نزدیک بوده و داعش انگیزه کافی را برای انجام این عملیات داشته‌است. در این بین شاید عاملان انفجار هسته‌هایی با اندیشه‌های تکفیری بوده‌اند که الزاما به داعش وابستگی نداشته‌اند. اما ادعای زنده ماندن برخی از عاملان نیز می‌تواند باعث شود تا داعش مسئولیت این عملیات را رسما بر عهده نگیرد.