پیامدهای منفی سدسازی ترکیه برای سوریه، عراق و ایران

بخش اول: سوریه
“الجیش الوطنی السوری” (ارتش ملی سوریه) از گروه‌های مسلح وابسته به تــرکیه، با احـــداث حـداقل ســه بندآب دسترسی ساکنان مناطق تحت کنترل کردهای سوریه را به آب رودخانه «خابور» واقع در ۸۰ کیلومتری شـهر حسکه قطع کرده‌اند.

در اکتبر سال ۲۰۱۹ میلادی، جیش الوطنی در بیش از ۲۰ نوبت جریان آب از ایستگاه آب «علوک» به “تل‌تمر” و “حسکه” را مسدود و نزدیک به یک میلیون نفر را بدون دسترسی به آب سالم رها کردند. اخیراً نیز همین گروه‌های مسلح جریان آب رودخانه “خابور” واقع در ۸۰ کیلومتری شهر حسکه را با احداث سه بندآب به طور کامل قطع کرده‌اند.
رودخانه‌ی خابور، مهمترین رود ساحل غربی فرات است که در استان‌های حسکه و دیرالزور جریان دارد. این رود پس از “فرات” و “نهرالعاصی” سومین رود مهم سوریه می‌باشد و حدود ۴۳۰ کیلومتر طول و ۲۸ تا ۵۰ متر عرض دارد.

تأسیس سد و نتایج منفی آن بر زندگی روستاییان
قطع جریان رودخانه زمانی رخ داد که خشکسالی شدید و قیمت بالای گازوئیل باعث شد تا بسیاری از کشاورزان نتوانند دستگاه‌های پمپ آب خود را راه اندازی کنند. از آنجا که زمین‌های کشاورزی در این منطقه بدون دستگاه پمپ آب آبیاری نمیشوند، بدون بهره برداری به حال خود رها شدند. تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که سه سد در امتداد رودخانه خابور در محدوده تحت تسلط جیش الوطنی ساخته شده‌ است. اولین سد در ۲۲ ماه مِی سال ۲۰۲۱ میلادی در جنوب روستای “تل العصافیر”، پس از آن دومین سد در ۲۷ مِی ۲۰۲۱ در ۸ کیلومتری شمال شهر “السفح” و سومین سد نیز تنها در چند صد متری شمال سد اول در شهر “المناجیر” در ۱ ژوئن ساخته شده‌اند. از اواخر ماه می تا اوایل ماه اکتبر ۲۰۲۱ جریان آب رودخانه متوقف شده است. در قسمت جنوبی رود از جنوبی ترین سد، ۶۰ روستا در امتداد ساحل رودخانه و بیش از ۲۰ مورد دیگر در نزدیکی (تا حدود ۴ کیلومتر) به آب بسیار نیازمند هستند.

سدسازی در بستر رودخانه خابور
ساخت جنوبی ترین سد در اواخر ماه مِی سال ۲۰۲۱ میلادی در “تل العصافیر” منجر به مسدود شدن تقریباً ۸۰ کیلومتر رودخانه و عدم دسترسی مردم منطقه به آب رودخانه‌ی خابور شد. سدی که بعداً در السفح ساخته شد ۲۰ کیلومتر دیگر به انسداد جریان آب به سمت جنوب افزود و ۱۱۰ کیلومتر جریان آب مسدود شده را نیز اضافه کرد. در مجموع می‌توان گفت ۵۳.۷ درصد از جریان آب رودخانه‌ی خابور بین ترکیه و حسکه سد سازی شده‌اند.

بر اساس داده‌های ماهواره‌ای، در مناطق مد نظر ۱۳۸ ناحیه پرجمعیت مربوط به شهر روستا و دهکده‌ها می‌باشند. از این مکان‌ها، ۴۶ روستا (۳۳%) در بالای رودخانه، منطقه بهره‌مند دشت سیلابی محسوب می‌شوند. درحالیکه ۸۴ منطقه دیگر (۶۶ درصد) در قسمتی از رودخانه هستند که به دلیل وجود موانع دسترسی کمتری به آب دارند. فقط با نگاهی به مناطق پرجمعیت دشت سیلابی، در ۳۱ منطقه (۵۳%) آب وجود دارد درحالی که در ۵۸ منطقه (۶۵%) آب جاری نیست و یا این مناطق در بستر رودخانه نیستند.

در حال حاضر آمار دقیق جمعیتی در این روستاها وجود ندارد. با این حال، شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد برخی از روستاهای کوچک پس از حملات ترکیه در سال ۲۰۱۹ خالی از سکنه شده و مابقی همچنان با خطرات امنیتی مواجه هستند.

نقض قوانین بین المللی بشر دوستانه
مسدود کردن جریان آب رودخانه خابور توسط جیش الوطنی در دورانی که خشکترین تابستان تاریخ سوریه به شمار می‌رفت، پیامدهای شدیدی را برای ساکنین حومه رودخانه داشته است. با در نظر گرفتن شرایط آب و هوایی و همچنین محدودیت‌های بیشتر آب از ایستگاه آبی “علوک” علاوه بر جریان محدود به فرات و خابور منبع ضروری برای بقای شهروندان قطع شده بود. از آنجایی که بیش از ۸۴ شهر و روستا به آب دسترسی نداشتند، هزاران خانوار در جهت مصارف خانگی و کشاورزی خود به آب با مشکل روبرو شدند. بنابر این، محاصره فوق اقدامی غیرانسانی است که منجر به آسیب به غیرنظامیان شد.

بخش دوم: عراق
در حالیکه ترکیه برای تأمین آب مورد نیاز کشاورزی و نیروگاه‌های برق آبی خود، به ساخت سد در مقیاس گسترده روی آورده است، همسایگان بار اصلی این کمبودها را متحمل شده‌اند. در این میان عراق بیشترین آسیب را از خشکسالی و کمبود آب دیده که ناشی از سد سازی‌های ترکیه بوده است.

ساخت سد ایلیسو و پیامدهای آن بر ایران
سد ایلیسو بر روی رود دجله در استان “ماردین” در جنوب شرق ترکیه ساخته شده است. گنجایش این سد ۴۳ میلیارد متر مکعب بوده و ۳ برابر سد کرخه ایران می‌باشد. با احداث این سد از ورود ۵۶ درصد آب «دجله» به ایران و عراق جلوگیری می‌شود. در نتیجه با ساخت سد ایلیسو مرگ قریب الوقوع تالاب “هورالعظیم” و یک فاجعه بزرگ زیست محیطی در ایران اتقاق خواهد افتاد.

پیامدهـای منــفـی سـد سـازی ترکیه بـر عــراق
زمین‌های اطرف روستای “الحمرا” عراق که قبلاً مزرعه و باغ بود ظرف چند سال به بیابان تبدیل شده و بستر رودخانه به یک گودال خشک تبدیل شده است. بیش از ۲۱۰۰۰ نفر در سال ۲۰۱۹ به دلیل عدم دسترسی به آب سالم از استانهای مرکزی و جنوبی آواره شده‌اند. خطر آوارگی بر اثر کمبود آب همچنان بالا است و انتظار می‌رود که بحران آب در عراق ادامه یابد.

با وجود کمبود بارندگی به علت تغییرات آب و هوایی، گرمای هوا و اقدمات خرابکارانه داعش در جهت حمله به زیر ساخت‌های آبی و برق عراق، قطع آب از اقلیم کردستان توسط ترکیه از جمله عوامل اصلی بحران آب عراق می‌باشد.
تغییرات آب و هوایی یکی از عوامل بیابان‌زایی و خشکسالی در عراق است. کاهش آب سطح رودخانه دجله و فرات این امر را تشدید کرده است. اما با وجود تمام این موارد کاهش سطح آب در این دو رودخانه‌ای که عراق را تغذیه میکند تا حدی مربوط به سدسازی‌هایی است که ترکیه انجام داده است. یکی از مولفه‌هایی که بر کم آبی یا بی آبی در عراق تأثیر مهمی دارد “پروژه بزرگ آناتولی” یا “پروژه گاپ” ترکیه است که در قالب توسعه‌ای عظیم و چند دهه‌ای می‌باشد که همچنان در حال گسترش می‌باشد. این اقدامات متشکل از ۲۲ سد و ۱۹ نیروگاه برق هیدروالکتریک روی رودخانه‌های دجله و فرات است.

پروژه گاپ
اقدامات ترکیه را می‌توان در راستای پروژه گاپ دانست. پروژه گاپ در زبان ترکی مخفف (Guneydogu Anadolu Projesi) و معروف به پروژه آناتولی است که اجرای آن از سال ۱۹۹۸ شروع شد و طی آن ساخت ۲۲ سد، ۱۹ نیروگاه برق و صدها کیلومتر کانال آبیاری در بخشهای بالایی دجله و فرات با هدف توسعه اقتصادی منطقه آناتولی مد نظر قرار گرفته است.
کاهش آب دجله و فرات از زمان اجرای طرح گاپ باعث صدمات بسیاری به امنیت زیست محیطی عراق و سوریه شده است. اجرای مرحله‌ای پروژه گاپ در طی چند دهه اخیر پیامدهای زیست محیطی مخربی از جمله تولید ریزگرد، آلودگی آب، افزایش بیابانزایی، شور شدن خاک، خشکی باتلاق‌ها و… در عراق و سوریه داشته است. کاهش سطح آب و آلودگی آن به ویژه در طول تابستان ۲۰۱۸ به مرگ هزاران ماهی در رودخانه فرات منجر شد و در سالهای بعد از آن هم کمبود آب یکی از دلایل اصلی ناآرامی‌های اجتماعی و اعتراضات مردمی در سراسر کشور بوده است.