یادداشت: ایران به طور فزاینده‌ای نسبت به تهدیدات در مرز مشترک با ارمنستان نگران است

قبل از جنگ دوم قره باغ، تهران نگرانی خاصی نسبت به مرز خود با ارمنستان نداشت. اما پس از جنگ دوم قره باغ و امیدواری جمهوری آذربایجان برای تحقق کریدور زنگزور با قوه قهریه، به گونه‌ای که مرز ۴۰ کیلومتری ایران و ارمنستان را به خطر بیاندازد و یا مسدود کند، به نگرانی اصلی ایران مبدل شده است. در حقیقت، ایران هیچ مخالفتی با اجرای بند نهم توافق آتش‌بس ۲۰۲۰ قره باغ که شامل دسترسی آذربایجان به نخجوان می‌شود، ندارد. در طول سه دهه گذشته ارتباط بین باکو و منطقه نخجوان تنها از طریق ایران صورت می گرفت. در حالی که تهران با این بند از توافق مخالف نیست، اما به شدت با تغییر مرزهای بین المللی در قفقاز، مسدود شدن مرز ایران و ارمنستان و احتمال تجدید درگیری بین ارمنستان و آذربایجان مخالف است.

به همین دلیل، مانورهای گسترده ارتش ایران و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در مرز شمال غربی ایران در شهریور و مهر ۱۴۰۱ که در سه دهه اخیر پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی بی‌سابقه است، نشان از سطح و عمق نگرانی ایران درباره تحولات اخیر در قفقاز دارد. در واقع، بروز درگیریها بین ارمنستان و آذربایجان، تهدیدهای مکرر باکو برای باز کردن کریدور زنگزور به زور نظامی، حمایت مداوم ترکیه از آذربایجان و سکوت و موضع مبهم روسیه در قبال منطقه، نگرانی‌های تهران را تشدید کرده است. در حاشیه هفتمین اجلاس روند صلح آستانه در تهران، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار با رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، به صراحت اعلام کردند که “اگر سیاست مسدود کردن مرز ایران و ارمنستان وجود داشته باشد، جمهوری اسلامی با آن مخالفت خواهد کرد. زیرا این مرز هزاران سال راه ارتباطی بوده است.”

درگیری‌های اخیر بین ارمنستان و آذربایجان در اواخر تابستان و اوایل مهر ۱۴۰۱ منجر به کشته شدن نزدیک به ۳۰۰ نفر و زخمی شدن ده‌ها نفر از طرفین شد که نگرانی‌های ایران را بیش از پیش تشدید می‌کند. برخی منابع خبری حتی اعلام کردند که تهران ۵۰ هزار نیرو در مرز ارمنستان مستقر کرده است. در واقع محمد پاکپور فرمانده نیروی زمینی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ۲۵ شهریورماه از یگان های مستقر در مرز ارمنستان، آذربایجان و نخجوان بازدید کرد و اعلام کرد که سطح آمادگی آنها بالاست. همچنین سرلشکر محمد باقری رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران در مراسم رژه نظامی در سالگرد جنگ ایران و عراق اعلام کرد: “ما همانطور که بارها اعلام کرده ایم، تغییر در مرزهای کشورهای منطقه را تحمل نخواهیم کرد و به کشورهای آذربایجان و ارمنستان توصیه می کنیم مشکلات خود را از طریق گفتگو حل کنند. تغییر مرزها با جنگ را تحمل نخواهیم کرد و ساکت نخواهیم نشست.”

دلایل متعددی برای نگرانی‌های ایران در مورد مسدود شدن مرز خود با ارمنستان وجود دارد. اگر این مرز از بین برود، تمام مناطق شمال غربی ایران با جمهوری آذربایجان و نخجوان هم مرز خواهد شد و تعداد همسایگان ایران از ۱۵ به ۱۴ کاهش می‌یابد. ایران همچنین یکی از مهم‌ترین مسیرهای ترانزیتی خود به قفقاز را از دست خواهد داد؛ زیرا مسیر زمینی که از طریق ایران و ارمنستان به گرجستان می رسد، بخش اصلی کریدور خلیج فارس–دریای سیاه است. تصمیم دولت ایران برای افتتاح کنسولگری در کاپان، مرکز اداری استان سیونیک ارمنستان و تصمیم متقابل دولت ارمنستان برای افتتاح کنسولگری در شهر تبریز در شمال غرب ایران، به وضوح نشان دهنده تمایل تهران برای حفظ و تقویت این مسیر ترانزیتی است. در واقع، از نظر تنوع مسیرهای ترانزیتی، ایران امیدوار است کریدور ایران-ارمنستان-گرجستان را به موازات کریدور شمال-جنوب (ایران-آذربایجان-روسیه) حفظ کند.

علاوه بر این، از نظر منابع آبی در حوزه رودخانه ارس، ترکیه و ارمنستان کشورهای «بالا دست» و ایران و آذربایجان به‌عنوان کشورهای «پایین دست» محسوب می‌شوند. بنابراین، اگر باکو بخش جنوبی استان سیونیک را در امتداد کریدور زنگزور تصرف کند، آذربایجان به یک کشور «بالا دست» تبدیل می‌شود و ایران تبدیل به تنها کشور «پایین‌دست» با کنترل محدود بر منابع آبی می‌شود.

در یک مفهوم گسترده تر، ایران همچنین نگرانی عمیق تری در مورد تغییرات ژئوپلیتیکی و توازن قوا در منطقه قفقاز دارد. در این زمینه، تهران، تغییرات ژئوپلیتیکی و توازن قوا در منطقه قفقاز را در راستای منافع ترکیه، اسرائیل، آمریکا و سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) می‌داند. از این منظر، ایران، برخلاف روسیه و دیگران، تنش‌ها در قفقاز جنوبی را صرفاً به‌عنوان یک «درگیری مرزی» بین ایروان و باکو نمی‌بیند. در حقیقت، افتتاح کریدور زنگزور، دسترسی نظامی مستقیم ترکیه را به عنوان یکی از اعضای ناتو در منطقه قفقاز فراهم می کند.

در واقع، تعداد قابل توجهی از نخبگان و کارشناسان ایرانی بر این باورند که تاکید الهام علی اف، رئیس جمهوری آذربایجان بر “یکپارچگی جغرافیای جهان ترک” از طریق کریدور زنگزور و گسترش حضور ترکیه در قفقاز جنوبی، باعث تقویت پان ترکیسم در منطقه خواهد شد. این امر می‌تواند احساسات قومی و جدایی طلبانه را در منطقه تحریک کند. علاوه بر این، با توجه به روابط نزدیک آذربایجان و اسرائیل، تهران نگران است که اگر باکو بخش جنوبی استان سیونیک را تصرف کند، حضور اطلاعاتی، جاسوسی و امنیتی اسرائیل در مناطق شمال غربی ایران تقویت شود.

در نتیجه، اگرچه در میان ۱۵ همسایه ایران، مرز ایران با ارمنستان کوتاه‌ترین مرز است، اما این مرز ۴۰ کیلومتری برای تهران از اهمیت استراتژیک برخوردار است. اگرچه مقامات آذربایجان بارها اعلام کرده‌اند که هیچ تهدید واقعی برای مرز ایران و ارمنستان وجود ندارد، اما واکنش‌های تهران در دو سال گذشته و پس از جنگ دوم قره‌باغ به وضوح نشان می‌دهد که ایران به شدت نگران تحقق کریدور زنگزور با قوه قهریه است؛ مخصوصا آنکه این موضوع، مرز بسیار مهم ایران با ارمنستان را به خطر بیندازد.

از سوی دیگر به نظر می رسد تحولات جدید دیپلماتیک دو ماه گذشته نگرانی تهران را کاهش نداده است. در پراگ، دیدار چهارجانبه سران ارمنستان و آذربایجان با رؤسای جمهور فرانسه و شورای اروپا و همچنین دیدار تاریخی نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان با رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه برگزار شد. با این حال، هم در دیدار ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران و پاشینیان در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل متحد و هم در دیدار رئیسی و علی اف در آستانه قزاقستان، مخالفت ایران با تغییر مرزهای بین المللی در قفقاز به وضوح مورد تاکید قرار گرفت.
همینطور، سردار سرتیپ پاسدار محمد پاکپور فرمانده نیروی زمینی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی اعلام کرد: “رزمایش عظیم “اقتدار” نیروی زمینی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در مرزهای شمالی در منطقه ارس برگزار می شود.” تصمیم تهران برای برگزاری این مانور نظامی یک سال پس از مانور نظامی گسترده در نزدیکی مرز آذربایجان، به وضوح نشان می دهد که «ایران از تهدیدات مرز مشترک خود با ارمنستان به طور فزاینده ای نگران است».

منبع: بنیاد جیمزتاون