تلاش آمریکا برای گرم­تر شدن تابستان عراق

ذخایر گازی ایران حدود ۳۲ هزار میلیارد مترمکعب برآورد شده که فاصله‌ای ۵۰۰۰ میلیارد مترمکعبی با روسیه به‌عنوان اولین کشور دارنده ذخایر گاز جهان دارد. به لحاظ تولید، ایران بعد از آمریکا با ۹۳۴ میلیارد مترمکعب (۲۳درصد) و روسیه با ۷۰۱ میلیارد مترمکعب (۱۷درصد)، سومین کشور تولیدکننده گاز جهان با ۲۵۶ میلیارد مترمکعب (۶درصد) به‌شمار می‌آید که فاصله معناداری با دو کشور اول و دوم دارد. سیاست قطعی جمهوری اسلامی ایران گسترش همکاری‌ها با کشورهای همسایه و راهبرد محوری وزارت نفت، همکاری با دیگر کشورها در حوزه انرژی است. ایران منابع و ذخایر گازی خوبی در خلیج فارس دارد که می‌تواند با یک همکاری سازنده و رو به جلو و با یک فرمول “برد – برد” کارهای موثری انجام دهد.

تاریخچه صادرات گاز ایران و عراق به دهه ۱۹۸۰ باز می گردد، زمانی که خط لوله ­ای برای انتقال گاز طبیعی از میدان گازی پارس جنوبی ایران به پایتخت عراق، بغداد احداث شد. با این حال، به دلیل جنگ ایران و عراق و درگیری های متعاقب آن در منطقه، خط لوله گاز تا سال های بعد به طور کامل به بهره برداری نرسید. ایران دو قرارداد گاز با عراق دارد؛ نخست بغداد که سال ۹۲ امضا شد و دیگری بصره در تیرماه ۱۳۹۴. قرارداد ۶ ساله صادرات گاز به بصره سال ۱۳۹۴ با هدف ارسال حداکثر روزانه ۳۵ میلیون مترمکعب گاز به این منطقه امضا شد. بر اساس این قرارداد، ایران در فصل سرد سال روزانه ۲۰ میلیون مترمکعب و در فصل گرم نیز روزانه ۳۵ میلیون مترمکعب گاز به این منطقه ارسال می‌کند. قرارداد نهایی صادرات گاز ایران به نیروگاه بغداد با خط لوله نخست (ایلام) هم سال ۱۳۹۲ امضا شد که هر دو قرارداد اجرایی است. زیرساخت خط لوله­ ای که دو کشور را به هم متصل می­کند، چندین بار به روز رسانی و توسعه یافته است تا صادرات گاز را تسهیل کند.

عراق در تبدیل منابع گازی خود به برق با چالش های مهمی روبرو بوده است. برخی از نقاط ضعف و عوامل کلیدی موثر در این خصوص عبارتند از:

۱. محدودیت‌های زیرساختی: زیرساخت‌های گاز عراق قدیمی بوده و برای رسیدگی به حجم گاز تولیدی کافی نیست. قدیمی بودن خطوط لوله، امکانات پردازش ناکافی و ظرفیت ذخیره سازی محدود، استفاده موثر از گاز برای تولید برق را با مشکل مواجه کرده است.

۲. هدر رفتن گاز طبیعی: عراق از میزان بالای گاز سوزی رنج می­برد که به سوزاندن گازهای همراه در حین تولید نفت اشاره دارد. این موضوع منجر به هدر رفتن منابع ارزشمند گازی می شود، منابعی که می تواند برای تولید برق استفاده شود. فلرینگ نتیجه ناکافی بودن زیرساخت ها و قابلیت های فنی برای جذب و استفاده از گاز است.

۳. چالش­های امنیتی: وضعیت ناپایدار امنیتی عراق به ویژه در مناطق خاص، حفظ و حفاظت از زیرساخت های گاز را با چالش هایی مواجه کرده است. حملات تروریستی و خرابکارانه در دهه­ های گذشته به خطوط لوله و تاسیسات، باعث اختلال در تامین گاز و مانع از تلاش برای تبدیل گاز به برق شده است.

۴. مشکلات فنی و عملیاتی: عراق در تبدیل کارآمد گاز به برق با چالش های فنی مواجه است. این مشکل شامل مسائلی مانند تخصص فنی محدود، تجهیزات قدیمی و نگهداری ناکافی است که می تواند منجر به ناکارآمدی و کاهش تولید در نیروگاه های گازسوز شود.

۵. مسائل سیاسی و حاکمیتی: چشم انداز سیاسی پیچیده عراق و چالش های حاکمیتی نیز بر روند تبدیل گاز به برق تأثیر گذاشته است. مسائلی مانند فساد، موانع بوروکراتیک و عدم قطعیت سیاست ها بر سرمایه گذاری در بخش انرژی تأثیر گذاشته و مانع پیشرفت در بهبود زیرساخت ها و کارایی عملیاتی شده است.

در میان مشتریان گازی ایران، عراق جزء پروپاقرص‌ترین مشتریان شناخته شده است و همکاری طولانی مدت این دو همسایه در مراودات تجاری نفتی و گازی جزء ارکان مهم در حفظ روابط دیپلماتیک و فرهنگی بین دو کشور بوده است اما مسائلی مانند نقل و انتقال وجوه مشکلاتی را در زمینه معاملاتی ایجاد کرده که عمدتا به دلیل تحریم­های آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران است و به عراق و یا سایر کشورهایی که با ایران همکاری تجاری دارند، اجازه داده نمی­شود مطالبات مالی ایران تسویه شود.

در خصوص همین مشکل، اخیرا ایران صادرات گاز به عراق را به مدت محدودی قطع کرد و سپس با رفع مشکل مجددا از سر گیری شد.  احمد موسی، سخنگوی وزارت برق عراق مدعی شده بود “در حالی که درجه هوا به ۵۱ درجه رسیده است ایران بدون اطلاع قبلی صادرات گاز به عراق را متوقف کرده است.” در پی این موضوع نیروگاه‌های عراق، از کار افتاد زیرا گاز کافی برای راه اندازی آنها وجود نداشت. نیروگاه‌های المنصوریه، الصدر، جنوب بغداد، الرشید، التاجی، خور الزبیر و نیروگاه‌های دیگر عراق تعطیل و یا فعالیت آنها محدود شد و عراق در روزهای گرم تابستان ۲۰۲۳ با بحران شدید تولید برق مواجه گردید. عراق به خوبی می­داند که ایجاد یک شبکه برق با کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس بسیار پرهزینه است؛ علاوه بر این دولت عراق قیمت هایی را که کشورهای عربی برای حل این مشکل پیشنهاد می کنند، نمی پذیرد. بنابراین بهترین راه حل کنونی برای عراق، گاز ایران است که قیمت آن برای عراق مناسب و قابل قبول است. مقامات عراق نیز به این امر اذعان دارند و در آوریل ۲۰۲۲ وزیر برق عراق صراحتا اعلام کرد که عراق سال­ها به گاز ایران نیاز دارد.

ایران در چند سال گذشته بارها میزان گاز طبیعی خود را به عراق کاهش داده است و در برخی مواقع تصمیم به قطع کامل صادرات گرفته است و دلیل آن عدم پرداخت بدهی ­های بغداد به تهران برای واردات گاز است. محمد شیاع السودانی، نخست وزیر عراق میزان بدهی معوقه به ایران را حدود ۱۱ میلیارد دلار برآورد کرد و اعلام کرد به دلیل تحریم‌های ایالات متحده که تنها به ایران اجازه می‌دهد به منابع مالی برای خرید کالاهای غیرتحریمی مانند غذا و دارو دسترسی داشته باشد، با مشکل پرداخت مواجه است. آمریکا از سال ۲۰۱۸ برخی معافیت‌های تحریمی را با مشورت کنگره در نظر گرفت که به عراق اجازه می‌دهد مبلغ واردات برق از ایران را پرداخت کند. مطابق قوانین آمریکا، این مبالغ فقط می‌توانند برای تبادلات بشردوستانه و دیگر امور غیرقابل تحریم مانند دارو مورد استفاده قرار بگیرند. این پول فقط به طرف سوم تایید شده می‌رسد و مستقیما به ایران انتقال داده نمی­شود. برخی جریان­های عراقی به‌ویژه چارچوب هماهنگی نیروهای سیاسی شیعه عراق از دولت خواسته اند تا بدهی های مالی واردات گاز ایران را بپردازد. این چارچوب در بیانیه‌ای اعلام کرد که “عراق شاهد بحرانی است که به دلیل عدم تامین برق در ساعات کاری با توجه به شرایط سخت اقلیمی و دمای بالا، شهروندان عراقی را تحت‌الشعاع قرار داده است.” این ائتلاف اعلام کرد که پس از پیگیری، بررسی و روشن شدن دلایل، از دولت عراق می‌خواهیم از طریق وزارت امور خارجه با طرف آمریکایی تماس گرفته و آن را وادار به رفع فوری بدهی‌های مالی ناشی از واردات ایران کند و برای جلوگیری از عواقب منفی آن بر شهروندان عراقی تلاش نماید.

در اواخر ژوئن ۲۰۲۳، وزارت برق عراق، اعلام کرد که کرد که هزینه واردات گاز از ایران را به صندوق امانی بانک تجارت عراق واریز کرده است. پولی که به طرف ایرانی پرداخت می‌شود از طریق صندوق اعتباری بانک تجارت عراق پرداخت می‌شود و عامل انتقال و عملیات مالی بانک تجارت عراق است. اما به دلیل تحریم های آمریکا علیه ایران، مجوز پرداخت آن پول باید از طریق آمریکا انجام شود. در ۱۳ ژوئن ۲۰۲۳، ایالات متحده بدون اینکه مبلغ آن را فاش کند، تایید کرد که اجازه پرداخت بخشی از معوقات مالی ایران را داده است.

در حال حاضر راه حل هایی برای حل بحران برق عراق از جمله راه حل های آنی و میان مدت میان ایران و عراق وضع شده است. نخست وزیری عراق در این زمینه اعلام کرده است که عراق همه بدهی های خود را پرداخت کرده و مطالبات ایران را در حساب شرکت های ایرانی قرار داده است و با ایران توافق شده است که عراق در مقابل صادرات نفت خام، از ایران گاز وارد کند.

منابع:
مشکل صادرات گاز به عراق حل شد؟
مسیر دوسربرد قرارداد گازی ایران و عراق
ایران و عراق درصدد گسترش تبادلات انرژی
أذرع طهران فی العراق تضغط على السودانی لدفع مستحقات الغاز الإیرانی
Iraq in Need of Iranian Gas for Years
Iraq loses 5000 MW of power as Iran decreases gas supply
Iraq to trade crude oil for Iranian gas to settle power debt, prime minister says