دولت موقت سوریه در شمال؛ اپوزیسیون حکومت پیشین و رقیب فعلی دولت نجات الجولانی

دولت موقت سوریه (Syrian Interim Government – SIG) یکی از ساختارهای سیاسی مخالف حکومت بشار اسد بود که در سال ۲۰۱۳ توسط ائتلاف مخالفان دولت سوریه تأسیس شد. هدف این دولت، ایجاد ساختاری اجرایی و ارائه خدمات عمومی در مناطقی بود که از کنترل دولت مرکزی سوریه خارج شده‌اند. این دولت موقت صرفا در مناطق تحت نفوذ ترکیه در شمال سوریه فعالیت داشت و هنوز هم دارد، از جمله مناطقی مانند عفرین، الباب، اعزاز، جرابلس و رأس‌العین.

یکی از اهداف سیاسی دولت موقت، جایگزینی با دولت مرکزی بشار اسد در صورت تحقق انتقال سیاسی بود. این دولت خود را نماینده سیاسی نیروهای مخالف در مذاکرات بین‌المللی معرفی میکرد و تلاش میکرد با ایجاد ساختارهایی بتواند ثبات سیاسی و اداری را در مناطق تحت نفوذ خود حفظ کند.

از لحاظ ساختار اداری، دولت موقت دارای چندین وزارتخانه است که وظیفه ارائه خدمات در حوزه‌های مختلف مانند آموزش، بهداشت، اقتصاد، کشاورزی و امور محلی را بر عهده دارند. مقر اصلی این دولت در اعزاز واقع در شمال سوریه می‌باشد.

ترکیه اصلی‌ترین حامی این دولت است و حمایت نظامی، مالی و سیاسی قابل‌توجهی به آن ارائه می‌کند. مناطق تحت کنترل این دولت در سالهای اخیر با پشتیبانی نظامی ترکیه و نیروهای ارتش ملی سوریه از دست داعش یا نیروهای کرد یگان‌های مدافع خلق (YPG) گرفته شده‌اند.

مدارس در این مناطق به برنامه‌های درسی جدید (تحت نظارت ترکیه) مجهز شده‌ اند که شامل تدریس زبان ترکی در کنار عربی نیز می‌شود. همچنین بیمارستان‌ها و مراکز درمانی با حمایت مالی ترکیه بازسازی و تجهیز شده‌اند و پروژه‌های بازسازی جاده‌ها، برق و تأمین آب با مشارکت ترکیه اجرا می‌شوند.

حملات مکرر از سوی نیروهای کرد YPG و گاهی داعش در این مناطق از جمله چالش‌های امنیتی تلقی می‌شدند.

هرچند دولت موقت در این سالها تلاش کرد که خود را نهادی مشروع نشان دهد، با این وجود این دولت از سوی برخی گروه‌های محلی یا بین‌المللی به عنوان نماینده واقعی مردم سوریه پذیرفته نشد و تنها از سوی ترکیه و برخی کشورهای حامی مخالفان سوریه به رسمیت شناخته شده است.

نسبت دولت موقت سوریه و ائتلاف ملی سوریه

ائتلاف ملی نیروهای انقلاب و مخالفان سوریه به اختصار ائتلاف ملی سوریه (Syrian National Coalition – SNC) و دولت موقت سوریه (SIG) رابطه‌ای نزدیک و هم‌بسته داشته و دارند، اما وظایف و نقش‌های آن‌ها از یکدیگر متفاوت‌اند. در واقع، دولت موقت سوریه بازوی اجرایی ائتلاف ملی سوریه به‌شمار می‌رود و در چارچوب سیاست‌ها و راهبردهای ائتلاف فعالیت می‌کند.

در ادامه، جزئیات رابطه ائتلاف ملی با دولت موقت سوریه توضیح داده می‌شود:

۱. تاریخچه و تأسیس دولت موقت سوریه
ائتلاف ملی سوریه در سال ۲۰۱۲ به عنوان نماینده سیاسی اصلی مخالفان بشار اسد شکل گرفت. این ائتلاف در سطح بین‌المللی از سوی بسیاری از کشورها (از جمله ترکیه، آمریکا و برخی کشورهای عربی) به رسمیت شناخته شد.

در سال ۲۰۱۳، ائتلاف ملی تصمیم گرفت یک دولت موقت تأسیس کند تا بتواند خدمات عمومی را در مناطق تحت کنترل مخالفان ارائه دهد و ساختاری اداری-سیاسی برای آینده پس از اسد ایجاد کند. این دولت با عنوان دولت موقت سوریه تأسیس شد.

۲. وظایف و نقش‌های هر کدام
ائتلاف ملی سوریه:
نقش سیاسی و دیپلماتیک: ائتلاف ملی سوریه به عنوان نماینده رسمی مخالفان بشار اسد در عرصه بین‌المللی عمل می‌کند. این نهاد در مذاکرات بین‌المللی مانند کنفرانس‌های ژنو و آستانه شرکت داشته و تلاش می‌کند صدای مخالفان باشد.
تصمیم‌گیری راهبردی: ائتلاف سیاست‌گذاری کلان و تدوین راهبردها را برعهده دارد و بر عملکرد دولت موقت نظارت می‌کند.
دولت موقت سوریه:
نقش اجرایی و خدماتی: وظیفه اصلی دولت موقت، ارائه خدمات عمومی (مانند آموزش، بهداشت، زیرساخت‌ها و مدیریت محلی) در مناطقی است که از کنترل دولت مرکزی سوریه خارج شده و عمدتاً تحت نفوذ ترکیه قرار دارند.
مدیریت اداری مناطق: دولت موقت ادارات محلی و شوراهایی را در مناطق شمال سوریه (مانند اعزاز، الباب و جرابلس) تأسیس کرده و وظایف روزمره را مدیریت می‌کند.

۳. حمایت مالی و سیاسی
وابستگی دولت موقت به ائتلاف ملی: دولت موقت بودجه، مشروعیت و دستورالعمل‌های کلی خود را از ائتلاف ملی دریافت می‌کند. ائتلاف ملی خود نیز از طریق حمایت‌های ترکیه و کشورهای حامی مخالفان (مانند قطر و عربستان سعودی) این منابع را تأمین می‌کند.
رابطه غیرمستقیم با ترکیه: ترکیه به‌طور مستقیم از دولت موقت حمایت مالی و لجستیکی می‌کند، اما این حمایت از طریق ائتلاف ملی تنظیم و هماهنگ می‌شود.

۴. میزان وابستگی دولت موقت به ائتلاف ملی
دولت موقت عملاً زیرمجموعه ائتلاف ملی است و سیاست‌های خود را بر اساس راهبردهای این ائتلاف تنظیم می‌کند. با این حال، به دلیل حضور دولت موقت در میدان (یعنی مدیریت مناطق شمالی سوریه)، این دولت گاهی نقش‌های مستقلی در تصمیم‌گیری‌های اجرایی ایفا می‌کند.

نمونه‌هایی از این استقلال نسبی:
دولت موقت مسئولیت تعامل با شوراهای محلی و مدیریت پروژه‌های زیرساختی را دارد، حتی اگر برخی از این پروژه‌ها مستقیماً توسط ترکیه حمایت مالی شوند. گاهی اوقات، اختلافات جزئی بین دولت موقت و ائتلاف ملی بر سر اولویت‌های اجرایی یا تخصیص منابع مشاهده شده است. یکی از موارد اختلاف میان دولت موقت و ائتلاف ملی سوریه مربوط به چگونگی تخصیص بودجه به شوراهای محلی در شمال سوریه بود.

در سال‌های گذشته، دولت موقت سوریه بر این باور بود که بودجه اختصاص‌یافته به شوراهای محلی کافی نیست و باید به برخی پروژه‌های فوری‌تر مانند بازسازی زیرساخت‌های آسیب‌دیده یا تقویت سیستم آموزش در این مناطق توجه بیشتری شود. در مقابل، ائتلاف ملی تمرکز بیشتری بر پروژه‌های مرتبط با دیپلماسی و تبلیغات بین‌المللی داشت تا حمایت گسترده‌تری برای مخالفان سوریه جذب کند. این اختلاف باعث شد که برخی شوراهای محلی از نبود حمایت مالی کافی شکایت کنند و دولت موقت را به دلیل وابستگی بیش‌ازحد به تصمیمات ائتلاف ملی مورد انتقاد قرار دهند.

یک نمونه دیگر از اختلافات مربوط به نحوه تخصیص منابع برای تأمین امنیت در مناطق شمال سوریه است. دولت موقت بر این باور بود که باید بخش بیشتری از بودجه به تقویت نیروهای امنیتی محلی و کنترل بهتر گذرگاه‌های مرزی (مانند باب السلامه و جرابلس) اختصاص یابد تا از قاچاق و نفوذ عوامل مخرب جلوگیری شود. در مقابل، ائتلاف ملی تأکید بیشتری بر مسائل سیاسی و تلاش برای تثبیت جایگاه بین‌المللی خود داشت، و منابع محدودی را برای مسائل امنیتی در نظر می‌گرفت.

۵. چالش‌ها در روابط دولت موقت و ائتلاف ملی
تداخل نقش‌ها: برخی از منتقدان معتقدند که نقش‌های سیاسی (ائتلاف ملی) و اجرایی (دولت موقت) گاهی به‌هم آمیخته می‌شوند و این موضوع باعث ایجاد اختلافات در تصمیم‌گیری می‌شود.
وابستگی به ترکیه: اگرچه ائتلاف ملی و دولت موقت هر دو از حمایت ترکیه بهره‌مند هستند، اما این حمایت باعث شده که بسیاری آن‌ها را فاقد استقلال بدانند. به همین دلیل، مشروعیت آن‌ها نزد برخی از گروه‌های مخالف داخلی زیر سؤال رفته است.

نسبت دولت موقت سوریه (SIG) و دولت نجات سوریه (SSG):

می‌دانیم که از سال ۲۰۱۷ دولت دیگری تحت عنوان دولت نجات سوریه توسط هیئه تحریر الشام (HTS) در مناطق ادلب و حومه‌های آن شکل گرفت که هسته اصلی دولت سوریه پس از تسلط احمد الشرع بر دمشق را تشکیل می‌دهد. پرسش اینجاست که با وجود دولت نجات سوریه، دولت موقت سوریه پیش از این چه رابطه‌ای را با دولت نجات سوریه داشته و پس از سقوط نظام سابق چه مناسباتی را با دولت جدید سوریه برقرار کرده‌است؟

بیشتر بخوانید: از دولت نجات تا دولت انتقالی سوریه؛ راهی که الجولانی برای تبدیل شدن به الشرع طی کرد

روابط بین دولت موقت سوریه (الحکومه المؤقته السوریه) و دولت نجات سوریه (حکومه الإنقاذ السوریه) در شمال سوریه پیچیده و غالباً رقابتی بود. این دو دولت به‌عنوان دو نهاد سیاسی-اداری در مناطق تحت کنترل گروه‌های مخالف بشار اسد فعالیت می‌کردند، اما از نظر ایدئولوژیک، ساختاری و حمایت خارجی تفاوت‌های اساسی داشتند.

الف) جنبه‌های رقابتی:
رقابت سیاسی: دولت موقت سوریه، مشروعیت خود را از ائتلاف ملی و حمایت بین‌المللی (به‌ویژه ترکیه) می‌گرفت در حالی‌که دولت نجات سوریه، مشروعیت خود را از نفوذ میدانی هیئه تحریر الشام در ادلب و مناطق اطراف آن کسب می‌کرد. این امر باعث می‌شد که دو دولت بر سر نمایندگی مخالفان در سطح داخلی و بین‌المللی با یکدیگر رقابت داشته باشند.

تضاد ایدئولوژیک: دولت موقت سوریه گرایش سکولار و غیرمذهبی دارد و از حضور گروه‌های نظامی متنوعی حمایت می‌کند که به ترکیه نزدیک هستند، اما در مقابل، دولت نجات سوریه تحت کنترل HTS، نگاهی ایدئولوژیک و تا حدی معطوف به برقراری شریعت داشت، هرچند این مسئله نیز قابل مناقشه می‌باشد.

نبرد بر سر کنترل مناطق: پیش از سقوط نظام پیشین سوریه، اختلافات بین این دو دولت در مناطقی مانند غرب حلب و برخی از روستاهای نزدیک مرز ترکیه-سوریه نمود پیدا کرده بود، جایی که هر دو طرف سعی کرده‌اند نفوذ خود را گسترش دهند.

ب) جنبه‌های همکاری محدود:
تعامل اقتصادی: برخی تبادلات تجاری و اقتصادی بین مناطق تحت کنترل دولت موقت و دولت نجات وجود داشت. برای مثال، کالاها و سوخت از مناطق تحت کنترل دولت موقت وارد ادلب می‌شد. بازارهای مشترک در نزدیکی خطوط تماس میان این مناطق (مانند گذرگاه باب‌الهوی) نقش مهمی در حفظ تعاملات اقتصادی مناطق تحت سیطره این دو دولت داشت.

امور بشردوستانه: هر دو دولت گاهی در زمینه مسائل انسانی مانند کمک به آوارگان یا مدیریت بحران‌های ناشی از جنگ همکاری‌های غیررسمی داشته‌اند. با این حال، این همکاری‌ها معمولاً محدود و غیرسازمان‌یافته بود.

نقش ترکیه در روابط بین دو دولت: ترکیه اصلی‌ترین حامی دولت موقت بود و از نظر نظامی، اقتصادی و اداری به آن کمک می‌کرد. می‌توان گفت مناطق تحت کنترل دولت موقت عملاً به مناطق نفوذ ترکیه تبدیل شده‌بود، این در حالی‌است که ترکیه از به رسمیت شناختن دولت نجات سوریه خودداری می‌کرد، چرا که ارتباط این دولت با هیئه تحریر الشام، که در فهرست گروه‌های تروریستی بسیاری از کشورها قرار داشت، ترکیه را در معرض فشارهای بین‌المللی قرار می‌داد. با این حال، ترکیه برای جلوگیری از گسترش نفوذ کردها و مدیریت تنش‌ها در ادلب، به‌طور غیرمستقیم با تحریر الشام تعامل داشت.

چالش‌ها و تنش‌ها:
گذرگاه‌های مرزی و درآمدها: کنترل گذرگاه‌های مرزی مانند باب الهوی و مدیریت منابع مالی ناشی از این گذرگاه‌ها یکی از عوامل اصلی اختلاف بین دو دولت است. دولت نجات این گذرگاه را در کنترل خود دارد و از درآمدهای آن برای تأمین بودجه استفاده می‌کرد.
اتهام‌زنی متقابل: دولت موقت سوریه، دولت نجات را به انحصارگرایی و نقض حقوق بشر متهم می‌کرد. دولت نجات نیز دولت موقت را وابسته به ترکیه و فاقد استقلال می‌دانست.

دولت موقت سوریه و دولت جدید سوریه

پس از تسلط تحریر الشام بر دمشق طبیعی بود که جایگاه دولت موقت به عنوان رقیب دولت نجات که هسته اصلی دولت جدید سوریه را تشکیل داده رو به افول نهد. در این بین در ماه ژانویه اخباری مبنی بر پایان کار دولت موقت منتشر شد که با واکنش منفی رئیس دولت موقت روبه‌رو شد.

عبدالرحمن مصطفی رئیس دولت موقت شایعه انحلال دولت را تکذیب کرد و بر همکاری با دولت جدید سوریه که هسته اصلی آن همان دولت نجات مورد حمایت تحریر الشام بود تأکید کرد.

این اظهارات پس از انتشار شایعاتی مبنی بر اینکه عبدالرحمن مصطفی به تمامی کارکنان دولت اطلاع داده که این ماه، آخرین ماه کاری آن‌ها در دولت است منتشر شد.

عبد الرحمن مصطفی در گفت‌وگویی با وب‌سایت تلویزیون سوریه گفت: «این اخبار صحیح نیست و نمی‌دانم چه کسی آن‌ها را منتشر کرده است. من به کارکنان دولت اطلاع نداده‌ام که این ماه آخرین ماه کاری آن‌ها خواهد بود.» وی افزود که تاکنون شخصاً با اداره یا دولت جدید سوریه به ریاست محمد بشیر در دمشق تماس نگرفته و این ارتباط از طریق ائتلاف ملی سوریه انجام می‌شود.

وی در عین حال بر عدم وجود هرگونه اختلاف با دولت جدید تأکید کرد و اشاره داشت که دولت موقت از طریق مدیریت بسیاری از پرونده‌ها در شمال سوریه به دولت دمشق کمک شایانی کرده‌است. او همچنین به ادامه عملیات ارتش ملی سوریه علیه «نیروهای دموکراتیک سوریه (قسد)» در شمال شرقی کشور اشاره کرد.

عبد الرحمن مصطفی همچنین اعلام کرد که دولت موقت آمادگی دارد بخشی از دولت سوریه باشد و افزود که این امر می‌تواند پس از برگزاری کنفرانس ملی و اعلام تشکیل دولتی مشارکتی که نماینده همه مردم سوریه باشد، محقق شود. این در حالی‌است که دولت جدید سوریه به رهبری احمد الشرع نسبت به ایجاد یک دولت مشارکتی در سوریه مقاومت می‌کند و بر آن است تا فعلا دولت جدید از همان هسته سخت دولت نجات در ادلب و اطراف آن تشکیل شود.

عبد الرحمن مصطفی در مصاحبه با تلویزیون سوریا اشاره کرد که دولت موقت مدیریت گذرگاه‌های مرزی با ترکیه را به دولت جدید واگذار کرده و در نتیجه منابع مالی این گذرگاه‌ها به خزانه دولت جدید منتقل شده‌است. وی توضیح داد که تمامی کارکنان شاغل در این گذرگاه‌ها به‌صورت خودکار زیر چتر دولت جدید سوریه درآمده‌اند.

دولت جدید سوریه نیز قبلاً اعلام کرده بود که مدیریت گذرگاه‌های مرزی با ترکیه، به‌ویژه گذرگاه‌های باب السلامه، الراعی، و جرابلس را بر عهده گرفته است. این اعلامیه هم‌زمان با برگزاری جلساتی با فرماندهان ارتش ملی سوریه برای بررسی گام‌های ادغام گروه‌های مسلح در وزارت دفاع صورت گرفت.

دیدار احمد الشرع و رهبران ائتلاف ملی

طبق گزارش‌ها، در دیداری میان احمد الشرع (رئیس دولت جدید سوریه)، هادی البحره (رئیس ائتلاف ملی سوریه)، و بدر جاموس (رئیس هیئت مذاکره) با میانجی‌گری ترکیه برگزار شد، توافقاتی بین دو طرف صورت گرفت اما همچنان اختلافاتی نیز وجود داشت. الشرع خواستار انحلال ائتلاف و هیئت مذاکره معارضان شد و تأکید کرد که در کنفرانس ملی آینده، هیچ جایگاهی برای احزاب یا تشکل‌های سیاسی معارض نخواهد بود.

در مورد نقش آینده ائتلاف ملی سوریه هادی البحره در اظهاراتی اعلام کرد که مهم‌ترین وظیفه ائتلاف در این مرحله، اطمینان از برگزاری کنفرانس ملی و تشکیل یک مجمع مؤسسان است که نماینده تمامی طیف‌های مردم سوریه باشد. وی تأکید کرد که نقش ائتلاف با انتخاب این مجمع پایان خواهد یافت و تمامی وظایف خود را به این نهاد واگذار خواهد کرد، امری که از سوی احمد الشرع خیلی جدی گرفته نمی‌شود.

دولت موقت و گروه‌های مسلح ارتش ملی

در ماه‌های اخیر منتهی به عملیات ردع العدوان و با بالاگرفتن اراده دولت ترکیه برای ایجاد ارتباط با دولت بشار اسد، تنها گروهی که از این دیدگاه ترکیه در میان معارضان دفاع می‌کرد دولت موقت و البته برخی گروه‌های مسلح مانند عمشات، حمزات و سلطان مراد بود. در این بین حتی الجبهه الشامیه به عنوان یکی از گروه‌های نزدیک به ترکیه با این امر مشکل داشت. از همین رو می‌بینیم که ارتباط گروه‌های مسلح مهم در مناطق تحت سیطره ترکیه در ماه‌های اخیر با دولت موقت به تیرگی گرایید.

در سپتامبر سال گذشته بود که بر اساس گزارش الجزیره در فرودگاه غازی عنتاب، جنوب ترکیه، در جلسه‌ای که نمایندگانی از وزارت خارجه و اطلاعات ترکیه و رهبران ائتلاف ملی سوریه، دولت موقت، هیئت مذاکرات، شورای قبایل و عشایر و فرماندهان ارتش ملی سوریه در آن شرکت کردند، تنش‌های شدیدی بین عبد الرحمن مصطفی، رئیس دولت موقت، و «جبهه شامیه» بزرگترین گروه مسلح وابسته به ارتش ملی سوریه ایجاد شد.

در پی این تنش‌ها، جبهه شامیه اعلام کرد که همکاری خود را با دولت موقت تعلیق کرده و از ائتلاف ملی خواسته است که رأی اعتماد به دولت را پس بگیرد و عبد الرحمن مصطفی را به دادگاه ارجاع دهد.

به نظر می‌رسد اراده ترکیه برای ایجاد رابطه با نظام بشار اسد، نه تنها تحریر الشام را برای انجام یک حمله فراگیر مصمم‌تر ساخت، بلکه گروه‌های مسلح وابسته به ترکیه را به تحریر الشام نزدیک‌تر ساخت. از همین روست که می‌بینیم بعد از سقوط دمشق، ابوالعز سراقب رهبر الجبهه الشامیه که در سپتامبر با دولت موقت مشکل پیدا کرده‌ بود امروز به عنوان استاندار استان راهبردی حلب منصوب شده‌است. هرچند احمد داود اغلو نخست وزیر اسبق ترکیه در زمان اعلام استانداری ابوالعز سراقب بر حلب تویتی عجیب منتشر کرد و ابوالعز سراقب را پشتیبان حضور ترکیه در حلب و عمق استراتژیک ترکیه در آنجا تا چهل قرن دیگر تلقی کرد.