دانش نظامی: سامانه پدافند هوایی سوم خرداد

این سامانه برای اولین بار در نمایشگاه دستاوردهای سپاه در سال ۹۳ دیده شد و در زمان رونمایی بردی معادل ۷۵ کیلومتر داشت؛ سپس با دریافت ارتقاهای مورد نیاز در زمینه موشک و رادار، به برد ۲۰۰ کیلومتری رسید. سامانه سوم خرداد با دریافت موشک نهم دی توان عملیاتی خود را به طیف وسیعی از اهداف گسترش داده است. این سامانه با توان جابجایی و تحرک بالا می‌تواند به‌عنوان جایگزین مناسب برای سامانه S-200 روسی و حتی بهتر از آن مورد استفاده قرار گیرد.

کامیون حامل سامانه سوم خرداد:
سامانه سوم خرداد، رعد ، طبس، علم الهدی و نهم دی همگی از یک خانواده پدافندی بوده و از کامیون حامل یکسان استفاده می‌کنند. این کامیون حامل، شباهت ظاهری با شاسی مورد استفاده در سامانه‌های پدافندی Buk-M2EK و 9K332 Tor-M2 دارد. هر دو این سامانه ها از شاسی MZKT-6922 ساخت شرکت MZKT بهره می‌برند. سامانه 9K332 Tor-M2 اولین بار در نمایشگاه ماکس ۲۰۱۱ به نمایش درآمد و سامانه Buk-M2EK نیز در همان سال ۲۰۱۱ رونمایی و معرفی شد.
شرکت MZKT در گذشته بخشی از شرکت MAZ روسیه بوده و امروزه در کشور بلاروس مستقر می‌باشد و تولیدکننده انواع خودروهای سنگین و تریلر می‌باشد و در ساخت شاسی چرخدار مخصوص نصب تجهیزات مختلف برای شرکت‌ها و سازمان‌های حمل و نقل ساختمانی، نفت، گاز و صنایع مهندسی تخصص دارد.

اولین رونمایی از کامیون حامل سامانه پدافندی سوم خرداد در سال ۹۱ و برای سامانه رعد اتفاق افتاد. اما نمونه ایرانی با نسخه MZKT-6922 تفاوت جدی دارد. اولین تفاوت در طول کامیون است؛ نمونه ایرانی کوتاه‌تر بوده و با توجه به تصاویر منتشر شده، محل نصب موتور در نمونه ایرانی جلو کامیون می باشد در حالی که موتور نمونه بلاروسی در انتهای کامیون است. به همین جهت تنها درب دسترسی اپراتور به سامانه‌های الکترونیکی در نمونه ایرانی از کنار است و دریچه‌های دسترسی نیز تعداد و شکل متفاوتی دارند. در نمونه ایرانی به‌نظر می‌رسد کمی ارتفاع افزایش داشته و در قسمت بین دو محور کامیون دو عدد جک هیدرولیک برای پایداری سیستم در زمان شلیک به آن افزوده شده است. با توجه به وجود سه موشک به جای چهار موشک و اصلاحات انجام شده می‌توان گفت که این کامیون از قدرت آفورد بهتری نسبت به نمونه بلاروسی برخوردار است.
با توجه به توضیحات مذکور به‌نظر می‌رسد ایران این کامیون حامل را با الگوبرداری از نمونه بلاروسی ساخته باشد؛ همچنین این احتمال نیز وجود دارد که این شاسی جدید با کمک بلاروس توسعه یافته و در ایران تولید شده باشد.

رادار سامانه سوم خرداد:
همانطور که بیان شد سامانه سوم خرداد به‌روزرسانی‌های فراوانی را در حوزه موشک و رادار دریافت نموده است. برای بررسی بهتر این سامانه به بررسی سیستم‌های راداری مورد استفاده در سوم خرداد می‎‌‌پردازیم.
سامانه سوم خرداد و طبس به صورت همزمان در سال ۹۳ رونمایی شدند. طبس به عنوان مکمل ارزان قیمت سامانه پدافندی سوم خرداد معرفی شد؛ در ابتدا هر دو سامانه به عنوان سامانه ارتفاع بالا و برد متوسط، توان درگیری در ارتفاع ۲۵ تا ۲۷ کیلومتر و برد ۵۰ کیلومتر را داشتند، اما سوم خرداد دارای یک رادار آرایه فازی فعال و طبس دارای یک رادار رفلکتوری تخت با توان چرخش محدود است.
ارتفاع و برد درگیری اعلام شده، دقیقا با برد سامانه Buk-M2EK یعنی ۵۰ کیلومتر یکسان بود که شائبه یکسان بودن سامانه ها را مطرح می‌کرد. اما تفاوت‌ها در شاسی کامیون که قبلا بررسی کردیم و استفاده از سه موشک در سامانه‌های ایرانی به‌جای چهار موشک در سامانه روسی، این شائبه را رد کرد. محل نصب بالک میانی موشک بوک و موشک طائر نیز متفاوت است. در موشک طائر باله میانی به انتهای موشک نزدیک است در حالی که در موشک بوک باله میانی در وسط موشک قرار گرفته است.

برای بیان بهتر سیستم‌های راداری باید به سیر تحول این سامانه بپردازیم و از نقطه آغاز آن یعنی سامانه رعد شروع کنیم. برخلاف آنچه در زمان رونمایی از سامانه رعد دیده شد، سامانه‌های رعد ۱ و ۲ بر روی کامیونهای تجاری نصب می‌شدند. کامیونهای تجاری موشک‌ها و هم رادار و سامانه پسیو مورد استفاده در سامانه‌های رعد ۱ و ۲ را حمل می‌کردند. احتمالا دلیل استفاده از کامیونهای تجاری کافی نبودن خط تولید نمونه اولیه و یا درحال توسعه بودن نمونه رونمایی شده باشد.
اما بررسی رادارهای اولیه مورد استفاده در سامانه رعد نشان می‌دهد که رعد از رادارهای پالس داپلر و ترکیب آن با سامانه های اُپتیکی خود استفاده می‌کرده و تمام سامانه نیز بر روی کامیون تجاری سوار بوده است. از این رو، احتمالا اصلا قرار نبود که از شاسی توسعه یافته برای سوم خرداد در سامانه رعد استفاده شود، بلکه شاید سامانه رعد نمونه جنگ شهری و پسیو سوم خرداد باشد که برای اختفا و پنهان‌کاری بهتر از کامیون تجاری برای حامل بهره برده است و توان لینک شدن به نمونه های TEL که فقط حامل موشک هستند را دارد.

سامانه علم الهدی یکی دیگر از سامانه‌های مربوط به سوم خرداد است. سامانه علم الهدی در واقع فقط در کامیون حامل موشک خود و زمان رونمایی یعنی سال ۹۳ با سامانه سوم خرداد مشترک بوده و به‌نظر می‌رسد این سامانه در حقیقت یک سامانه مکمل برای کل مجموعه باشد.
هرچند که تصویر دقیقی از رادار علم الهدی در دسترس نیست و برد دقیق آن نیز اعلام نشده است، اما رادار این سامانه به رادار Nebo-UE شباهت دارد. رادار Nebo-UE یک رادار سه بعدی در باند VHF با برد ۳۱۰ کیلومتر است؛ اما رادار مورد استفاده در سامانه پدافندی علم الهدی یک رادار آرایه فازی کنترل آتش در باند VHF است.
با این وجود ذکر این نکته قابل توجه است که بعد از گذشت چندین سال از زمان رونمایی رادار علم الهدی، تصاویر با کیفیتی که نشان دهنده عملیاتی بودن چنین سامانه‌ای باشد منتشر نشده است. از این رو احتمالا سامانه علم الهدی به‌صورت گسترده عملیاتی نشده و یا مورد استفاده قرار نگرفته است، زیرا اگر چنین سامانه‌ای موجود بود دیگر نیاز به لینک کردن سامانه سوم خرداد و رادار بشیر نبود، چرا که وظیفه رادار بشیر را، رادار این مجموعه به خوبی انجام می‌داد.
دو موضوع قابل بررسی برای این سامانه محتمل است:
۱- با توجه به اینکه ایران تجربه ساخت رادار متحرک کیهان با برد ۲۰۰۰ کیلومتر را دارد، رادار علم الهدی نیز یک رادار برد بسیار بلند با توان کشف ۵۰۰ کیلومتر و بیش از آن باشد که بر خلاف ماهیت رادارهای باند VHF، توان کشف بسیار دقیق اهداف پنهانکار را از فواصل دور داشته و با سامانه سوم خرداد یا هر سامانه دیگر لینک می‌شود و به عنوان رادار برد بلند مجموعه با دقت بالا عمل می‌کند.
۲- دومین احتمال این است که سامانه علم الهدی در واقع یک طرح برای توسعه سامانه سوم خرداد بوده که در نهایت منجر به استفاده از رادار بشیر شده است. رادار بشیر توانایی کشف اهداف کروز و پنهانکار و دیگر اهداف برد بلند در فاصله حداقل ۳۵۰ کیلومتری را دارد.

به‌طور کلی سامانه سوم خرداد متشکل از سه جز کامیون حامل موشک و رادار (TELAR)، کامیون حامل موشک (TEL) و رادار برد بلند بشیر برای کشف زود هنگام اهداف متخاصم است.
در مفاهیم نظامی به خودرو حامل موشک TEL و به خودرو پرتابگر که علاوه بر موشک دارای رادار نیز هست TELAR می‌گویند. کلمه TELAR مخفف Transporter Erector Launcher And Radar به معنی پرتابگر متحرک حامل موشک و رادار است و کلمه TEL مخفف Transporter Erector Launcher به معنی پرتابگر متحرک حامل موشک است.

تاکنون تصاویر زیادی از رادار سامانه سوم خرداد منتشر نشده است و اطلاعات قابل استنادی نیز در مورد ارتفاع درگیری و برد آن توسط مقامات رسمی ارائه نشده است؛ اما آنچه کاملا مشخص است این است که این رادار از زمان رونمایی در سال ۹۳ به‌طور مستمر توسعه پیدا کرده است. بر اساس اطلاعات موجود، این رادار یک رادار آرایه فازی فعال AESA در باند X با ۱۷۰۰ اِلمان است که توان کشف همزمان ۴ هدف و هدایت ۸ موشک (هر هدف دو موشک) را دارد.
ارتفاع درگیری این رادار را می‌توان تا ۳۰ کیلومتر عنوان کرد و برد این رادار احتمالا تاکنون به عددی بیش از ۲۰۰ کیلومتر رسیده است. دلیل این موضوع نیز وجود موشک سوم خرداد برد بلند با برد ۲۰۰ کیلومتر است که در رژه ۳۱ شهریور ۱۴۰۱ نیروهای مسلح ایران رونمایی شد. افزایش برد رادارهای آرایه فازی فعال با افزایش تعداد اِلمان‌ها و افزایش توان سیگنال‌دهی توسط اِلمان‌ها و همچنین تعویض اِلمان‌ها به نسل جدیدتر امکان‌پذیر می‌شود.

رادار بشیر:
رادار بشیر که یکی از اجزای مهم سامانه سوم خرداد می‌باشد، یک رادار آرایه فازی سه بعدی با اِلمان‌های خطی است که در باند L و S فعالیت می‌کند و توان کشف اهداف کروز و پنهانکار را دارد. حداکثر برد رادار بشیر ۳۵۰ کیلومتر عنوان شده است. این رادار که در سال ۹۷ و در رزمایش ولایت ۹۷ رونمایی و به‌کارگیری شد، بر روی یک کامیون نصب شده و با استفاده از یک بازوی بازشونده در ارتفاع چند متری از سطح زمین قرار گرفته و بر روی صفحه ای می‌چرخد تا ۳۶۰ درجه را پوشش دهد. این رادار قدرت تحرک بالایی داشته و می‌تواند به سرعت عملیاتی شود. شواهدی مبنی بر اینکه رادار بشیر توانایی استفاده به عنوان رادار کنترل آتش را دارد تا به امروز به دست نیامده است؛ بنابراین گمان قبلی مبنی بر اینکه رادار اصلی سوم خرداد حداکثر بردی بیش از ۲۰۰ کیلومتر دارد، می‌تواند صحیح باشد.

در سامانه سوم خرداد تمام مجموعه یعنی موشک‎‌ها، رادار و اتاق کنترل آن همگی بر روی یک خودرو سوار شده است، بنابراین سوم خرداد توان انجام ماموریت را به صورت کاملا مستقل دارد. اما رادار اصلی آن که وظیفه کشف و قفل روی هدف و سپس رهگیری و هدایت موشکها را بر عهده دارد، تنها در یک جهت امکان فعالیت داشته و توان درگیری همزمان در چهار جهت را ندارد. این ضعف اصلی سامانه سوم خرداد است و در صورتی که به‌شکل مستقل به‌کار گرفته شود با حمله از چند جهت مختلف غافلگیر شده و آسیب پذیر خواهد بود.
از این رو، رادار بشیر به عنوان بخش بسیار مهمی از این سامانه برای کشف اهداف کروز و پنهانکار و پایش دائمی محیط پیرامون سامانه سوم خرداد، عامل مهمی در پایداری سامانه سوم خرداد در میدان نبرد است. با حضور رادار بشیر در این سامانه امکان پایش ۳۶۰ درجه محیط اطراف فراهم شده و با حضور چهار سامانه سوم خرداد در یک گردان، از غافلگیری و انهدام سامانه جلوگیری می‌شود.

هر گردان سامانه موشکی سوم خرداد شامل یک مرکز کنترل بوده که وظیفه هماهنگی رادار بشیر و چهار خوردو تلار سامانه سوم خرداد را بر عهده دارد. رادار بشیر نیز در سازمان یک گردان وظیفه پویش ۳۶۰ درجه و تمام وقت محیط اطراف را به عهده دارد. هر خودرو TELAR نیز می‌تواند در گردان علاوه بر هماهنگی با مرکز کنترل و رادار بشیر با دو خوردو TEL هماهنگ شود. در نتیجه هر گردان شامل یک مرکز کنترل، یک رادار بشیر، چهار سامانه سوم خرداد (TELAR) و هشت پرتابگر (TEL) است که در مجموع ۳۶ موشک در خدمت یک گردان سامانه پدافندی سوم خرداد است.

تعداد موشک‌های مورد استفاده در سامانه موشکی سوم خرداد متنوع است. این موشک‌ها عبارت‌اند از: موشک‌های طائر-۲، طائر-۲ آ، طائر-۲ب، صیاد-۲، صیاد-۲سی ،صیاد-۳، نهم دی و موشک طائر-۳ (سوم خرداد) برد بلند.
وجود این تعداد موشک در بردهای مختلف را می‌توان یکی از جنبه‌های متمایز این سامانه عنوان کرد، زیرا توان انجام ماموریتهای مختلف را به سامانه سوم خرداد می‌دهد. در حقیقت سامانه سوم خرداد امروزه یک سامانه در کلاس بوک نیست بلکه سامانه‌ای در کلاس اس-۳۰۰ تعریف می‌شود. شاید قیاس این دو کمی دور از ذهن به‌نظر برسد اما با نگاهی به سامانه اس-۳۰۰ متوجه خواهیم شد که این سامانه نیز از تعداد زیادی موشک با بردهای مختلف و ارتفاع درگیری مختلف استفاده می‌کند. فقط موشک 40N6 برد بیشتری نسبت به موشک‌های سوم خرداد دارد که در سامانه پدافندی S-300 PMU-3 یا همان S-400، مورد استفاده قرار گرفته است. پس عملا امروزه، سامانه سوم خرداد توانایی‌هایی نزدیک به S-300 دارد.

در خصوص موشک ۹ دی ذکر این نکته لازم است که این موشک بر خلاف موشک های دیگر سامانه سوم خرداد، از یک پرتابگر جعبه‌ای که مخصوص به موشک ۹ دی است پرتاب می‌شود. از این رو، گاهی این پرتابگر به اشتباه یک سامانه دیگر و یا سامانه‌‌ای مستقل با عنوان “سامانه دفاع هوایی ۹ دی” قلمداد می‌شود که این موضوع درست نیست. بلکه این سامانه همان سامانه سوم خرداد، اما با پرتابگر جعبه‌ای مخصوص برای پرتاب موشک ۹ دی است.

برد و ارتفاع پروازی موشک‌های فعال در سامانه سوم خرداد:
برد و ارتفاع پروازی موشک‌های فعال در سامانه سوم خرداد عبارت است از:
طائر-۲: برد حدود ۵۰ کیلومتر و ارتفاع پروازی ۲۷ کیلومتر 
طائر-۲A: با برد حدود ۷۵ کیلومتر و ارتفاع پروازی ۲۷ کیلومتر 
طائر-۲B: با برد حدود ۱۰۵ کیلومتر و ارتفاع پروازی ۲۷ کیلومتر 
صیاد-۲: با برد حدود ۷۵ کیلومتر و ارتفاع پروازی ۲۷ کیلومتر 
صیاد-۲C: با برد حدود ۱۲۰ کیلومتر و ارتفاع پروازی ۲۷ کیلومتر 
صیاد-۳: با برد حدود ۱۵۰ کیلومتر و ارتفاع پروازی ۳۰ کیلومتر
نهم دی: با برد حدود ۵ تا ۳۰ کیلومتر و ارتفاع پروازی ۲۰ کیلومتر 
طائر-۳ (سوم خرداد): با برد حدود ۲۰۰ کیلومتر و ارتفاع پروازی ۳۰ کیلومتر

اولین موشک این سامانه موشک طائر-۲ است، این موشک و موشک طائر۲ب اولین موشک‌هایی هستند که بر روی سامانه سوم خرداد، طبس و رعد دیده شده اند. بعد از آن موشک صیاد-۲ و سپس صیاد-۳ با سامانه سوم خرداد هماهنگ شد و تا زمانی که طائر-۳ تولید نشده بود، برد بلندترین موشک این سامانه پدافندی صیاد-۳ با حداکثر برد ۱۵۰ بود. در نهایت با حضور موشک طائر-۳ (سوم خرداد) با برد ۲۰۰ کیلومتر، این موشک به بلندبردترین موشک سامانه سوم خرداد تبدیل شد.

در مورد موشک‌های مورد استفاده در سامانه سوم خرداد، با دو خانواده موشکی روبرو هستیم: خانواده طائر و خانواده صیاد. تفاوت ظاهری این دو خانواده همانطور که در تصویر مشخص است بیشتر در باله میانی مشخص است؛ البته تفاوتهایی در باله انتهایی نیز وجود دارد. اما در هر نسل، باله میانی شکل ثابتی دارد که دلیل اصلی آن الگو هر موشک در زمان طراحی و ساخت آن بوده است.

در خانواده صیاد موشک با الگو برداری از موشک استاندارد ساخته شده و در خانواده طائر موشک با الگو برداری از خانواده بوک طراحی و ساخته شده است.
باله میانی موشک صیاد یک ذوزنقه است که هر دو لبه آن زاویه دار بوده و تا بدنه موشک امتداد پیدا می‌کند. اما در طائر، باله میانی یک ذوزنقه است که یک لبه آن عمود و لبه دیگر آن زاویه دار است. با توجه به همین تفاوت ظاهری موشک سوم خرداد(طائر-۳) برد بلند را در خانواده طائر تقسیم بندی می‌کنیم.

نکته دیگر این است که موشک طائر دارای یک رادار برای کشف اهداف در مرحله آخر است. اما هنوز اطلاعاتی از وجود چنین راداری در موشک‌های صیاد-۲، 2C و صیاد-۳ دیده نشده است. یعنی احتمال دارد موشک طائر توان کشف مستقل هدف را داشته باشد و موشک صیاد نیازمند هدایت تا لحظه برخورد باشد.

موضوع بعدی درباره موشک‌های خانواده طائر ساخته شدن قسمت رادوم موشک به‌صورت مجزا است. این ویژگی امکان ساخت موشکی با قابلیت هدایت متفاوت را با کمترین هزینه فراهم می‌کند؛ این امر منجر به ساخت موشک هدایت فرمانی (پسیو) طائر-۲ برای سامانه سوم خرداد شده است. همچنین نسخه ای از سامانه سوم خرداد وجود دارد که امکان هدایت پسیو موشک را در کنار هدایت راداری فراهم می‌کند. دقیقا مشخص نیست شیوه هدایت پسیو در سامانه سوم خرداد به چه شکل است.

نسخه دریاپایه سامانه سوم خرداد اولین بار بر روی شناور شهید سیاوشی سپاه به همراه نسخه پسیو این سامانه مشاهده شد. همچنین ناو شهید رودکی نیز همراه با سامانه سوم خرداد رونمایی شد؛ بنابراین امکان عملیاتی شدن این سامانه با ناو شهید رودکی وجود دارد.
در پارک ملی هوافضا نسخه ای از موشک طائر به نمایش درآمد که اجزای مختلف آن را به تفکیک مشخص می‌کرد، برای نمونه محل قرارگیری سرجنگی موشک پشت سر رادار موشک قرار دارد. همچنین سر جنگی موشک طائر نیز به نمایش درآمد که یک سرجنگی شدیدالانفجار و ترکش‌شونده (HE-FRAG) است.

موشکهای مورد استفاده در سامانه سوم خرداد یک ویژگی دیگر هم دارند و آن استفاده از سنسورهای مجاورتی مانند موشک هوا به هوای میتئور است. این سنسور امکان انفجار موشک را در نزدیکی هدف می دهد و نیاز به برخورد مستقیم موشک را به حداقل می رساند. سنسورهای مجاورتی به‌صورت نواری بر روی تمام موشک‌های نهم دی صیاد-۲، 2C و ۳ همچنین طائر ۲ و ۳ دیده شده است.

بیشتر بخوانید: دانش نظامی: موشک متئور (Meteor missile)

موشک‌های طائر پروفایل پروازی خاصی دارند که در تصاویر منتشر شده از نحوه عملکرد این سامانه دو نکته برای این موشکها قابل توجه است. موضوع اول پروفایل پروازی موشک طائر برای مقابله با موشک‌های کروز است که در فاصله چند متری با سطح زمین پرواز کرده و این نوع پرواز بسیار کاربردی است. نکته بعدی برخورد موشک با اهداف با ارتفاع بیشتر است که در تصاویر منتشر شده، موشک از بالا به هدف اثابت میکند و همانطور که بیان شد با وجود سنسورهای مجاورتی که برای موشک در نظر گرفته شده است این موشک نیاز به برخورد مستقیم ندارد.

اتاق کنترل در پرتابگر TELAR سوم خرداد در قسمت زیرین موشکها و پشت موتور خودرو حامل قرار دارد که یک اتاق مجهز و تمام دیجیتال است. هر سامانه سوم خرداد به یک مرکز کنترل و رادار بشیر متصل میشود تا وظیفه کنترل هوایی را با دقت بیشتر انجام دهد.

امکان همکاری(لینک شدن) سامانه سوم خرداد با دیگر سامانه‌ها:
با توجه به هماهنگ شدن موشک‌های صیاد با رادار سوم خرداد به‌نظر می‌رسد که دیگر سامانه هایی که در حال حاضر از موشک صیاد استفاده میکنند نیز بتوانند با سامانه سوم خرداد لینک شوند، مانند رادار نجم-۸۰۲ که برای رادار پیش اخطار سامانه تلاش و ۱۵ خرداد به عنوان کاربر موشک صیاد هستند. البته احتمال دیگری نیز برای سامانه سوم خرداد می‌توان مطرح کرد و آن، هماهنگ شدن این سامانه با سامانه باور ۳۷۳ است تا بتوان از موشکهای طائر نیز در سامانه باور استفاده کرد. هرچند که آنچه درباره هماهنگی سامانه سوم خرداد گفته شد صرفا گمانه‌زنی است اما با توجه به پیشینه سامانه های مذکور، به‌کارگیری موشکهای صیاد بر روی سوم خرداد نیز دور از ذهن نیست.

بیشتر بخوانید: دانش نظامی: سامانه پدافند هوایی برد بلند باور-۳۷۳

ترکیب نهایی موشک‌ها در سامانه سوم خرداد:
به‌نظر میرسد ترکیب موشکهای عمل کننده در سامانه خرداد امروزه به یک مجموعه کوچکتر رسیده است که این امر نشان از استقلال سامانه در حوزه تولید، به‌خدمت‌گیری و عملیاتی شدن در سپاه پاسداران است. سامانه سوم خرداد در سیر تکاملی خود به سه موشک رسیده است که این سه موشک برای سه نوع درگیری کاملا مناسب می‌باشند. اولین موشک موشک ۹دی است که برای درگیری در حلقه آخر و برد ۵ تا ۳۰ کیلومتر مناسب است و ارتفاع درگیری آن ۲۰ کیلومتر است؛ توان درگیری در این سطح بسیار عالی است. اما موشک دوم موشک طائر-۲ است که توان درگیری از ۳۰ تا ۱۰۵ کیلومتری در ارتفاع ۲۵ تا ۲۷ کیلومتری را دارد. موشک سوم یعنی موشک طائر-۳ نیز به عنوان موشک برد بلند این، سامانه توان درگیری از برد ۱۰۰ تا ۲۰۰ کیلومتر را به سامانه سوم خرداد می‌دهد. سامانه سوم خرداد با چنین ترکیبی، توان عملیاتی بسیار خوبی را به‌دست می‌آورد. البته استفاده از موشک‌های خانواده صیاد همچنان بر روی سوم خرداد ممکن است.

ضعف‌های سامانه سوم خرداد:
تنها مشکلی که سامانه سوم خرداد در بخش موشکی دارد، نداشتن موشکی مناسب برای درگیری با موشکهای بالستیک است. با افزودن چنین موشکی به این سامانه و همچنین تصحیح رادارها برای درگیری با موشک‌های بالستیک، این سامانه یک سامانه قدرتمند و بسیار کارآمدتر خواهد بود. البته گفته شده این سامانه توانایی درگیری با اهدافی تا سرعت ۱۰۰۰ کیلومتر بر ساعت را دارد که عدد بسیار خوبی است.
ضعف دیگر این سامانه (در صورتی که به‌صورت مستقل استفاده شود) عدم پوشش ۳۶۰ درجه است که تا حدود زیادی با وجود رادار بشیر رفع می شود. البته این موضوع به دلیل نوع طراحی این سامانه امری طبیعی به‌نظر می‌رسد، زیرا برای داشتن راداری برای پوشش ۳۶۰ درجه که بر روی سامانه سوم خرداد نصب شود، نیاز به حذف موشک‌ها در خودرو TELAR خواهد داشت.

سابقه عملیاتی سامانه سوم خرداد:
سامانه سوم خرداد در تاریخ ۳۰ خرداد ۱۳۹۸ موفق به سرنگونی یک فروند پهپاد RQ-4A گلوبال هاوک آمریکایی بر فراز تنگه هرمز و در نزدیکی منطقه کوه مبارکه شد. این پهپاد توسط رادار هشدار زودهنگام در فاصله ۴۹۰ کیلومتری کشف شد و در فاصله ۱۲۰ کیلومتری، سوم خرداد بر روی آن قفل راداری انجام داده و در نهایت موشک در فاصله ۷۵ کیلومتری و در ارتفاع ‍۱۴ کیلومتری به پهپاد RQ-4A اصابت نموده و آن را سرنگون کرد. لازم به ذکر است سامانه پدافندی سوم خرداد پس از هدف قراردادن RQ-4A به شکارچی کرکس معروف شد.

ارتقا سامانه سوم خرداد:
در رژه ۳۱ شهریور ۱۴۰۲ به مناسب هفته دفاع مقدس از یک پرتابگر جدید برای سامانه سوم خرداد رونمایی شد. این پرتابگر یک کامیون ۴×۴ بود که بزرگتر از نمونه اصلی کامیون مورد استفاده در سامانه سوم خرداد است. این کامیون خاص نام‌گذاری نشده است اما تا بحال برای پرتاب موشک ذوالفقار، دزفول و خیبرشکن به صورت دو فروندی به‌کار گرفته شده است.

تغییری که در پرتابگر دیده می‌شود محل قرارگیری جک است. جک های جدید از کامیون خارج شده و نقطه ایستای آنها زیر کامیون نیست. دلیل این تغییر وجود صفحه چرخان موشک ها در قسمت بار کامیون و احتمال شلیک در هر زاویه است. دلیل دیگر هم افزایش وزن موشک و لانچر آن است که نیازمند تعادل بیشتر است.

ترکیب موشک های دیده شده بر روی پرتابگر جدید سوم خرداد چهار محفظه بلند در دو طرف و دو محفظه کوتاه در میانه است. با توجه به وجود موشک طائر-۳ و طائر-۲ب به عنوان موشک های اصلی سامانه سوم خرداد، پس باید محفظه های بلندتر را موشک طائر-۳ و محفظه های کوتاه تر را موشک طائر-۲ب درنظر بگیریم.

استفاده از لانچر امکان محافظت از موشک در برابر ناملایمات طبیعی را افزایش میدهد. افزایش تعداد موشک قابل حمل در نسخه پرتابگر (TEL) در کنار قابلیت اتصال هر نسخه سوم خرداد (TELAR) به دو پرتابگر موشک، دسترس سامانه سوم خرداد را به ۱۵ موشک افزایش میدهد. همچنین تعداد موشک قابل حمل و استفاده در هر گردان سوم خرداد از ۳۶ موشک به ۶۰ موشک افزایش خواهد یافت. اگر ترکیب موشکها را مشابه ترکیب مورد استفاده در رژه بدانیم تعداد ۳۲ موشک برد بلند و ۱۶ موشک برد متوسط بر روی پرتابگرهای جدید در یک گردان در دسترس است. اگر کامیون حامل رادار ۸ موشک ۹دی حمل کند در نتیجه گردان سوم خرداد ۳۲ موشک برای دفاع در مرحله آخر و ۳۲ موشک برد بلند و ۱۶ موشک برد متوسط در اختیار خواهد داشت.

با این ارتقا عملا سامانه سوم خرداد مشکل کمیت موشک، که بزرگترین مشکل این سامانه بود را دیگر نخواهد داشت.

مشخصات سامانه دفاع هوایی سوم خرداد:
نوع سامانه: پدافند موشکی تمام متحرک ارتفاع بالا و برد بلند
نام خودرو حامل: نامشخص
طول: ۸/۹ متر
عرض: ۲/۵ متر
ارتفاع: ۲/۵ متر
برد درگیری: ۲۰۰ کیلومتر
ارتفاع درگیری : ۳۰ کیلومتر
توان درگیری همزمان : چهار هدف و امکان هدایت ۸ موشک بصورت همزمان
موشک های مورد استفاده: طائر-۲، طائر-۲ب، صیاد-۲، صیاد-2c، صیاد-۳، نهم دی، طائر-۳
رادار کنترل آتش: بدون نام با برد بیش از ۲۰۰ کیلومتر و نصب شده بر روی خودرو TELAR
رادار کشف و جستجو: رادار بشیر با برد ۳۵۰ کیلومتر

مشخصات موشک ۹دی (با پرتابگر مخصوص):
برد درگیری: ۵ تا ۳۰ کیلومتر
حداکثر ارتفاع: ۲۰ کیلومتر
طول: ۳۸۰ سانتی متر
قطر: ۲۵ سانتی متر
وزن: حدود ۲۴۰ کیلوگرم

مشخصات موشک طائر-۲:
برد درگیری: ۳۰ تا ۱۰۵ کیلومتر
حداکثر ارتفاع: ۲۵ تا ۲۷ کیلومتر
طول: ۶۱۰ سانتی متر
قطر: ۴۰ سانتی متر
وزن: حدود ۱۰۰۰ کیلوگرم

مشخصات موشک طائر-۳:
برد درگیری: ۱۰۰ تا ۲۰۰ کیلومتر
حداکثر ارتفاع: ۲۷ تا ۳۰ کیلومتر
طول: ۶۵۵ سانتی متر
قطر: ۴۷ سانتی متر
وزن: حدود ۱۴۰۰ کیلوگرم

تصاویر بیشتر از سامانه سوم خرداد:

مجموعه پوسترهای سامانه پدافند هوایی سوم خرداد به انگلیسی، روسی، عربی، کردی و آذری:

منابع:
Nebo-UE 3-D VHF Surveillance radar
نمایشگاه بین المللی هوا فضای ماکس-۲۰۱۱ روسیه
«علم الهدی» ناشناخته‌ترین سامانه شکار جنگنده‌های رادارگریز
Buk-M2EK
MZKT-6922
MZKT
سامانه های پدافندی خانواده رعد
Transporter erector launcher