بررسی پیامد‌های منازعه قدرت‌های شرق و غرب در آسیای میانه

در طول یک سال اخیر آسیای مرکزی درگیر بحران های متفاوتی از اعتراضات خیابانی تا درگیری نظامی در سطوح مختلف شده است. همچنین رفت و آمدها و تحرکات مقامات سیاسی و نظامی حوزه آسیای میانه کشورهای مختلف به ویژه آمریکایی‌ها در این منطقه، اهمیت این اوضاع را بیشتر کرده است. بحران های این منطقه را می‌توان اینگونه تعریف کرد:

۱- بحران افغانستان و تلاش آمریکا برای تاثیرگذاری بیشتر در آسیای میانه:
پس از گذشت یک سال از سرکار آمدن طالبان در افغانستان و همچنین خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان، خلا امنیتی بزرگی در منطقه ایجاد شد و اکثر کشورهای آسیای مرکزی روابط خود با طالبان هرچند محدود را آغاز کردند، اما در این بین تاجیکستان به طور علنی از نیروهای احمد مسعود حمایت کرد و به تعامل کلی با حکومت طالبان را رد کرد و این موضوع برخاسته از یک روابط نزدیک با آمریکا است. به طور کلی هدف آمریکایی‌ها از رابطه گرم با تاجیکستان این است که همچنان در منطقه آسیای میانه حضور داشته باشند تا اولا بتوانند در حیاط خلوت روسیه، چین و ایران نفوذ کنند و همچنین بتوانند به نقش آفرینی خود در تحولات افغانستان ادامه بدهند. آمریکا با پاسخ منفی پاکستان در مورد ساخت پایگاه و چند مورد دیگر در ابتدای این امر شکست خورد اما حالا با سیاست HUMINT (تجمیع اطلاعات با استفاده از منابع میدانی)، حمایت از سازمان‌های مردم نهاد (NGO) و همچنین آموزش ها و کمک های نظامی و امنیتی نفوذ خود را در تاجیکستان را بالا برده است. یکی از دلایل سفر اخیر پوتین به تاجیکستان هم نگرانی از افزایش تحرکات آمریکایی‌ها بود. (در کمتر از یک ماه سه مقام بلندپایه آمریکایی دونالد لو، تام وست، ژنرال مایکل کوریلا به تاجیکستان سفر کرده بودند.)

حملات راکتی داعش و افراد ناشناس از خاک افغانستان به تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان نیز از دیگر اتفاقاتی بود که طی چند ماه اخیر روی داده است و این مسئله تا پنهان ماندن ابعاد آن فعلا قابل تحلیل نیست.

۲- سرکوب اعتراضات مردمی در بدخشان تاجیکستان:
منطقه خودمختار کوهستانی بدخشان تاجیکستان از سال ۲۰۱۲ میلادی مبدأ اعتراضات مردمی و همچنین سرکوب‌های شدید توسط دولت امامعلی رحمان بوده است. این مسئله از ماه نوامبر سال ۲۰۲۱ تاکنون تشدید یافته و اوج آن را در ترور “شهید محمدباقر محمدباقروف” از رهبران مردمی این منطقه می‌توان دید. همچنین دیگر رهبران محلی نیز سرنوشت مشابهی داشته‌اند و یا بازداشت شده‌اند.

بر اساس آخرین اطلاعات میدانی، دولت تاجیکستان به دنبال سرکوب گروه‌های مردمی در بدخشان است تا حاکمیت یکپارچه و مستبدانه خود را در تمامی تاجیکستان اعمال نماید. رحمان از فرصت جنگ روسیه با اوکراین و همزمان سفرهای منطقه‌ای به ایران، روسیه و ازبکستان توانست بدون هیچ فشاری عملیات‌های خود برای پاکسازی قومی در بدخشان را به سرانجام برساند. لازم به ذکر است که پس از این تنش جوانان مبارز بدخشان یا فراری شده‌اند و یا در کوهستان پنهان شده‌اند و فضای بسته و محدودی بر شهر خاروغ و دیگر شهرهای استان بدخشان حکمفرما شده است.

۳- ازبکستان و بحران قره قالپاقستان:
منطقه قره قالپاقستان در دوره اتحاد جماهیر شوروی، ابتدا در ترکیب قزاقستان، سپس در قرقیزستان و بعدها در وضعیت جمهوری خودمختار قرار گرفت و در نهایت به جمهوری شوروی ازبکستان واگذار شد. در سال ۱۹۹۰ میلادی اعلامیه ای در مورد حاکمیت قره قالپاقستان به تصویب رسید و در ابتدای سال ۱۹۹۳ یک قرارداد بین دولتی به امضا رسید که بر اساس آن جمهوری قره قالپاقستان برای مدت ۲۰ سال بخشی از ازبکستان شد. قره قالپاق‌ها معتقدند که کشور آنها یک منطقه خودمختار نیست، بلکه یک کشور مستقل در ازبکستان است.

قره قالپاقستان یک جمهوری پارلمانی است، که دارای پرچم ملی، نشان رسمی، قانون اساسی و سرود ملی است و ۳۷.۱ درصد از خاک ازبکستان را شامل می‌شود. این منطقه دارای منابع و ذخایر غنی نفت، گاز و طلا است و جمعیت آن حدود ۲ میلیون نفر است که در مقابل جمعیت ۳۵.۳ میلیون ازبک‌ها در اقلیت قرار دارند.

گرایش‌های جدایی‌طلبانه در این جمهوری از زمانی تشدید شد که دولت تاشکند اعلام کرد که در حال آمادگی برای تصویب اصلاحیه قانون اساسی است که به موجب آن حاکمیت قره قالپاق‌ها بر منطقه شان سلب خواهد شد. در تاریخ ۱۴ تیرماه، “داولتمورات تاجیموراتوف” رهبر قره قالپاق‌ها قصد برگزاری تجمع مسالمت آمیز در این مورد داشت، اما پس از فراخوان ویدیویی وی اوضاع متشنج شد. پس از این در سراسر شهر نوکوس (پایتخت قره قالپاقستان) تجهیزات نظامی و نیروهای ضد شورش مستقر شده و تاجیموراتوف دستگیر شده است. البته دولت ازبکستان از تغییر قانون اساسی عقب نشینی کرده است و اوضاع آرام شده است. در ده سال گذشته وضعیت جمهوری قره قالپاقستان به صدر مطالب رسانه‌های خارجی درباره ازبکستان تبدیل شده است.

مقامات دولت تاشکند بدون نظرسنجی و انتخابات از مردم قره قالپاقستان، قرارداد خودمختاری قره قالپاقستان از سال ۲۰۰۳ میلادی تمدید نکرده‌اند و مانور رسانه‌ای خارجی‌ها منجر به آغاز این اعتراضات شد.

۴- اعتراضات قزاقستان:
آنچه این اعتراضات را شعله‌ور کرد افزایش بهای سوخت بود اما خواسته‌های معترضین اکنون تغییر کرده و آنها خواستار رسیدگی به مسائل گسترده‌تری هستند. قاسم جومارت توکایف رئیس جمهور قزاقستان، مدعی است که این اعتراضات کار “گروهک های تروریستی” است که در خارج از قزاقستان آموزش دیده‌اند. با این حال کیت مالینسون، کارشناس آسیای میانه در اندیشکده امور خارجی انگلیس “چتم هاس”، می گوید که این اعتراضات “نشانه خشم و انزجار عمیق و جوشان ناشی از شکست دولت در مدرنیزه کردن کشور و معرفی اصلاحاتی است که بتواند بر زندگی مردم در کلیه سطوح جامعه اثر بگذارد.” رئیس جمهور قزاقستان در پی این اعتراضات در سراسر کشور حالت فوق العاده اعلام کرد و قول برخورد شدید با معترضین را داد. او در نطقی تلویزیونی در ساعات نخست اعتراضات گفت که خواستار کمک “سازمان پیمان امنیت جمعی” برای ایجاد ثبات در کشورش شده است. توکایف دومین رهبر قزاقستان بعد از اعلام استقلال از اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ است. انتخاب توکایف در سال ۲۰۱۹ به بهانه عدم رعایت معیارهای دموکراتیک در انتخابات با محکومیت سازمان امنیت و همکاری در اروپا روبرو شد.
حضور نیروهای پیمان امنیت جمعی در قزاقستان برای سرکوب کردن اعتراضات از نکات قابل توجه این اعتراضات بود. امامعلی رحمان رئیس جمهور تاجیکستان، از افرادی بود که پیشنهاد ورود نیروهای پیمان امنیت جمعی برای سرکوب اعتراضات را مطرح کرد.

۵- کمک های نظامی قدرت‌های جهانی به کشورهای منطقه آسیای میانه:
طی چند ماه گذشته کمک های نظامی قابل توجهی به کشورهای منطقه صورت گرفت که بیشترین آن متوجه تاجیکستان بود. تاسیس خط تولید پهپاد “ابابیل ۲” در تاجیکستان با حضور “سرلشکر باقری” فرمانده ستادکل نیروهای مسلح ایران، سفر رئیس سنتکام به تاجیکستان و اعلام کمک ۶۰ میلیون دلاری آمریکا به امنیت تاجیکستان (اعطای پهپاد پوما، ساخت و بازسازی پاسگاه های مرزی در منطقه چلداور در جنوب تاجیکستان، آموزش های تکاوری و جنگ کوهستان به نظامیان تاجیک و همچنین اعطای تجهیزات مخصوص مرزی به تاجیکستان)، تجهیز ارتش تاجیکستان به تسلیحات چینی، قول حمایت و تجهیز نیروهای مرزبانی تاجیکستان توسط روسیه، فروش پهپاد بیرقدار ترکیه به قرقیزستان بخشی از این موارد بوده است.

بر اساس این تحولات می‌توان استنباط کرد که آسیای میانه به عنوان محل تلاقی و نفوذ قدرت‌های جهانی، همواره مورد توجه بوده و مستعد وقوع تحولات مهمی در آینده است. همان طور که الکساندر لوکاشنکو رئیس جمهور بلاروس، در مراسم روز استقلال بلاروس اشاره کرد، آسیای میانه هم مانند شرق اروپا بین دو جبهه واقع شده و محل درگیری قطب های جهانی است. اما مسئله اصلی امروز اوکراین، بلاروس، صادرات غلات و گندم و… نیست. بلکه مسئله اصلی ظهور بازیکنان جدید، قدرتمند، در عرصه بین المللی است که ساختار تک قطبی جهان را به چالش کشیده‌اند. اعتراضات و انقلاب های رنگی، نفوذ بیشتر آمریکا و چین و در مقابل کاهش نفوذ روسیه در آسیای میانه، نقش آفرینی احتمالی ایران و… از جمله مواردی است که در آینده بیشتر درباره آنها خواهیم شنید.