دانش نظامی: سامانه پدافند هوایی برد بلند باور-۳۷۳

سامانه پدافند هوایی برد بلند باور-۳۷۳ سامانه‌ای ساخته شده توسط وزارت دفاع جمهوری اسلامی ایران جهت درگیری با اهداف متخاصم هوایی در برد بیش از ۳۰۰ کیلومتر است. این سامانه برای اولین بار در سال ۱۳۹۵ با حضور رئیس جمهور وقت و سردار دهقان وزیر دفاع وقت رونمایی شد.

پس از مشاهده عملکرد آمریکا در جنگ عراق و تجزیه و تحلیل اقدامات عملیاتی آمریکا توسط نیروهای پدافند هوایی ایران، ایران خریدهای گسترده‌ای را در زمینه پدافندی آغاز کرد. خرید چند نوع رادار و سیستم‌های شناسایی پسیو، سیستم جنگ الکترونیک و سیستم‌های پدافندی کوتاه برد مانند TOR-M1 و BUK-M2 و خرید سامانه برد بلند S-300 PMU1 از این دست اقدامات است. همچنین در سال ۹۵ و با توقف تولید مدل سفارشی ایران، مدل PMU2 توسط روسیه به ایران تحویل شد.

لازم به ذکر است تا آن زمان بعضی از این خریدها وارد ایران شد و بعضی دیگر نیز به بهانه تحریم‌های غرب و آمریکا علیه ایران، توسط روسیه به ایران تحویل داده نشد. از همین رو ایران دست به اصلاح ساختار پدافندی زده و به صورت جدی، ساخت و تولید بومی سامانه‌های پدافندی را آغاز کرد.

روند تولید و بومی سازی سامانه های دفاع هوایی ابتدا با به‌روزرسانی اس ۲۰۰ شروع شد و ایران اقدام به اصلاح و تولید بومی موشک این سامانه کرد. تلاش های صنعت نظامی ایران در این زمینه منتج به تولید موشک طائر شد. در ادامه بومی سازی موشکهای سامانه های دفاع هوایی، ساخت موشکهای خانواده صیاد مانند صیاد ۱، ۲ و ۳ طیف وسیعی از سامانه‌های بومی مانند سوم خرداد، طبس و تلاش را به مرحله عملیاتی رساند.

در بحث رادار نیز با خرید رادار گاما (Gamma)، ایران وارد فاز تولید و بومی سازی رادارهای آرایه فازی شد. لازم به ذکر است نیروهای پدافند هوایی ایران تا سال ۲۰۰۷ آموزش‌ها و اطلاعات مورد نیاز در مورد سامانه اس ۳۰۰ را در روسیه دریافت کرده بودند.

طبق گفته های‌امیر علیرضا صباحی‌فرد فرمانده نیروی پدافند هوایی ارتش، این محصول حاصل کار مطالعاتی بین پدافند هوایی، وزارت دفاع و برخی از دانشگاه‌ها بوده که با همه فراز و نشیب‌هایی که داشت، در سال ۱۳۹۷ به مرحله شلیک آزمایشی رسید و در نهایت در سال ۱۳۹۸ به‌صورت رسمی تحویل نیروی پدافند هوایی ارتش ایران شد.

در نام‌گذاری این سامانه، “باور به توان داخلی” در کلمه “باور” نشان داده شده و “۳۷۳” نیز ابجد “یا رسول الله” است.

معرفی واحدهای سامانه باور-۳۷۳:

هر گردان باور-۳۷۳ دارای یک واحد فرماندهی، کنترل و ارتباطات بوده که به عنوان مغز باور-۳۷۳ وظیفه مدیریت و ایجاد ارتباط بین اجزای سامانه، در کنار ارتباط با شبکه یکپارچه پدافند کشور را بر عهده دارد. یک گردان این سامانه دارای ۴ آتشبار صیاد-۴ است و توانایی انهدام اهداف در برد ۳۰۰ کیلومتر را دارد. همچنین به‌جای یک آتشبار صیاد-۴ می‌توان آتشبارهای سامانه‌های حامل موشک خانواده صیاد را نیز به‌کار گیرد.

رادار معراج-۴ دوربردترین رادار این سامانه است. این رادار مشابه رادار بزرگ 64N6E2 در سامانه S-300 عمل می‌کند ولی دارای ویژگی‌هایی برتر از آن است. جهت مقایسه بهتر ابتدا مشخصات رادار 64N6E2 را بیان می‌کنیم و سپس به رادار معراج-۴ می‌پردازیم:

رادار 64N6E2 متعلق به S-300 یک رادار سه بعدی است که دارای حداکثر برد ۳۰۰ کیلومتر و توان کشف ۲۰۰ هدف می‌باشد. رادار رهگیر نیز توان رهگیری ۱۲ هدف را به‌صورت همزمان دارد و این اهداف را به رادار درگیری برای هدف قرار دادن واگذار می‌کند. سامانه S-300 توان درگیری با اهداف با فاصله ۲۰۰ کیلومتر را دارد.

رادار معراج-۴ یک رادار سه بعدی برد بلند از نوع آرایه فازی فعال است که از ۴۰ ردیف موج‌بر ساخته شده است. مراحل تحقیق، توسعه و تولید این رادار در صنایع الکترونیک شیراز انجام شده است. بیشینه برد این رادار ۴۵۰ کیلومتر و بیشینه ارتفاع ۱۳۰ کیلومتر و بیشینه برد برای اهداف بالستیک ۱۲۰۰ کیلومتر و توان کشف و ردیابی ۳۰۰ هدف را به‌طور همزمان و قابلیت رهگیری همزمان ۱۰۰ هدف را دارد.

رادار کنترل آتش این سامانه نیز متعلق به صنایع الکترونیک شیراز است. این رادار از نوع پویش الکترونیک فعال (AESA) با احتمال پایین رهگیری (LPI) است. حداکثر برد کشف این سامانه ۳۲۰ کیلومتر، ارتفاع کشف ۶۵ کیلومتر، حداکثر برد ۲۶۰ کیلومتر و قابلیت کشف همزمان ۳۰۰ هدف است و قابلیت رهگیری همزمان ۶۰ هدف و درگیری همزمان ۶ هدف و هدایت همزمان دو موشک به سمت یک هدف را دارد.

رادار آرایه فازی و چند منظوره حافظ نیز به‌عنوان رادار جستجو و ردیابی برای پویش ارتفاع پست وجود دارد که توان ردگیری در حین کشف (TWS) دارد. حداکثر برد آن ۳۰۰ کیلومتر و توان کشف ۱۰۰ هدف از ویژگی های آن است.

رادارهای سامانه باور در طول موج‌های مختلف از طول موج X برای درگیری تا باند C برای جستجو و ردیابی استفاده می‌کنند.

رادار دیگر موجود در سامانه باور-۳۷۳ رادار علیم است که یک رادار پسیو یا غیرفعال محسوب می‌شود. رادارهای غیرفعال برای مقاومت در برابر جنگ الکترونیک و افزایش فاصله کشف اهداف پنهانکار استفاده می شوند. این نوع از سیستم‌ها به‌صورت غیر فعال به ردیابی سه بعدی امواج سیستم‌های هواگردها، نظیر لینک ۱۶، امواج تشخیص دوست از دشمن (IFF) و امواج حاصل از سیستم‌های ناوبری (GPS) هواگردها می‌پردازند. در صورت ایجاد اخلال در رهگیری بر روی رادارها، سامانه‌های غیرفعال موجود توان ردیابی دقیق و یا کمک به ردیابی دقیق هواگرد متخاصم و یا منبع اخلال را دارند، که با یافتن منبع ایجاد کننده اخلال، امکان حمله به آن را فراهم کرده و اخلال را به یک مزیت برای نیروی مدافع تبدیل می‌کند.

هواگردهای پنهان‌کار نسبت به امواج با طول موج بلند دارای سطح مقطع راداری بزرگتری هستند به همین دلیل امواج رادیویی، تلویزیونی و تلفن‌های همراه که مورد استفاده رادارهای پسیو است برای کشف هواگردهای پنهان‌کار مفید هستند. رادارهای غیرفعال با پردازش اینگونه امواج که کار بسیار پیچیده ای است و نیاز به حداقل ۶ مرحله پردازش داده ها وجود دارد؛ به موقعیت هواگرد دشمن دست پیدا می‌کنند.

لازم به ذکر است رادارهای غیرفعال یا پسیو نوعی رادارهای مولتی استاتیک (Multistatic radar) می باشند که با دریافت امواجی که توسط جسم پنهانکار به سمتی غیر از فرستنده منحرف شده اند فعالیت می‌کنند. مزایای استفاده از این روش توان فوق‌العاده در کشف اهدافی با سطح مقطع راداری کم و اهداف پروازی با سرعت و ارتفاع کم است. همچنین به‌دلیل نبود منبع انتشار امواج در این نوع رادار، رادارهای پسیو قابل کشف نبوده و امکان عملیات سرکوب پدافند برای آن وجود ندارد. به همین دلیل امکان استقرار این نوع رادارها در نزدیکی دشمن وجود دارد.

با توجه به توضیحات داده شده رادار غیر فعال علیم که دارای بردی بین ۲۵۰ تا ۳۰۰ کیلومتر برای کشف انواع اهداف هوایی پنهانکار و حتی موشک‌های کروز با ارتفاع پروازی کمتر از ۲۰ متر است، نشان‌دهنده‌ی توانایی بالای متخصصان ایرانی در زمینه تولید رادار و رایانه و پردازش اطلاعات است. از این رو، رادار علیم راداری بسیار ارزشمند در خدمت نیروی پدافندی ایران محسوب می‌شود.

سیستم جنگال صاعقه یک سیستم کمکی فعال در باند X و Ku است که برای کشف اهداف خاص مانند رادارهای هوابرد (آواکس)، طبقه بندی امواج ساطع شده از رادار هوایی در کنار ایجاد اخلال بر روی رادارهای کنترل آتش و تعقیب کننده عوارض زمین مورد استفاده در موشک‌های کروز و انواع هواگردها کاربرد دارد. این سامانه امکان مقابله با رادارهای هوابرد (آواکس) دشمن را به‌طور مؤثری افزایش می‌دهد. همچنین این سیستم امکان مقابله نرم با موشک‌های کروز را درکنار ایجاد اخلال ناوبری برای هواگردهای دشمن فراهم می‌کند.

خودروهای تاکتیکی مورد استفاده در سامانه باور از دو نوع ظفر و ذوالجناح است. با این وجود به‌نظر می‌رسد با گذشت زمان ذوالجناح از سیستم باور-۳۷۳ کنار گذاشته شده باشد.

خودرو تاکتیکی سنگین ظفر-۸۸۲۴ دارای ترکیب ۸×۸ است؛ یعنی ۴ محور متحرک دارد و حداکثر ظرفیت حمل بار آن ۲۴ تن می‌باشد. شاسی این کامیون برگرفته از کامیون ماز-۵۳۷ است. کامیون ظفر به عنوان حامل رادار جستجو و ردیابی و همچنین رادار اصلی سامانه باور-۳۷۳ مورد استفاده قرار گرفته است. همچنین در آزمایش‌های جدید سامانه باور-۳۷۳ به عنوان حامل دو عدد پرتابگر نیز مورد استفاده قرار گرفته است.

خودرو تاکتیکی سنگین ذوالجناح یک خودرو سنگین ۱۰×۱۰ است. این خودرو نیز مانند خودرو ظفر از شاسی ماز-۵۳۷ بهره می‌برد. حداکثر ظرفیت بار قابل حمل آن اعلام نشده اما با توجه به تغییر در شاسی و افزودن یک محور به آن باید توان حمل وزن بیشتری نسبت به ظفر داشته باشد. نکته مهم فرمانپذیر بودن محور آخر ذوالجناح است که امکان مانور بهتر در شرایط سخت را فراهم می‌کند. ذوالجناح برای حمل پرتابگر صیاد-۴ مورد استفاده قرار می‌گیرد. این محصول به‌دلیل پیچیدگی‌های که دارد حاملی گرانتر نسبت به ظفر خواهد بود.

پرتابگر صیاد-۴ یکی دیگر از اجزای تشکیل دهنده سامانه باور-۳۷۳ است. این پرتابگر بر خلاف نمونه‌های روسی که تیوپ‌های گرد دارند، مشابه پرتابگرهای سامانه پاتریوت طراحی شده‌اند. هر خودرو ذوالجناح توان حمل چهار پرتابگر صیاد-۴ را دارد.

باور-۳۷۳ توان استفاده از چندین نوع موشک را دارد. این قابلیت، امکان پوشش برد و ارتفاع درگیری مختلف را مانند سامانه S-400 به باور-۳۷۳ می‌دهد. با این وجود، تاکنون به‌صورت رسمی تنها موشک صیاد-۴ برای استفاده در سامانه باور-۳۷۳ معرفی شده است اما استفاده از موشک‌های خانواده صیاد مانند صیاد ۲ و ۳ نیز بسیار محتمل است. با توجه به نحوه شلیک متفاوت صیاد-۴ با دیگر اعضای خانواده، احتمالا این موشک از پرتابگر سامانه تلاش یا پرتابگر سوم خرداد (کامیون ایکو) به‌صورت تلار استفاده شود.

موشک صیاد-۴ توان درگیری با برد ۲۰۰ کیلومتر و ارتفاع درگیری ۲۷ کیلومتر را مشابه موشک 48N6E2 در سامانه S-300 دارد. موشک صیاد-۴ در بخش کنترل در بخش انتهایی موشک از بال‌های تثبیت کننده و سیستم کنترل بردار رانش به‌صورت همزمان استفاده می‌کند که باعث افزایش قابل توجه مانورپذیری موشک شده است. وجود این تغییرات، موشک صیاد-۴ را شبیه به موشک 48N6DM در سامانه S-400 که خاصیت ضد بالستیک دارد کرده است. تفاوت اصلی موشک صیاد-۴ با موشک 48N6DM در بخش بالچه‌های سیستم تغییر بردار رانش است. در صیاد-۴ این بالچه‌ها از بدنه بیرون زده و این موضوع باعث تغییر بیشتر در گازهای خروجی موشک و در نتیجه ایجاد زاویه‌ای تندتر برای دور زدن موشک می‌شود. وجود چنین توان گردش بالایی نشان می‌دهد که موشک توان تحمل فشار جی بالایی دارد. زمانی که موشک ارتفاع می‌گیرد و وارد جو رقیق می‌شود باله‌های کنترلی انتهایی کارایی خود را از دست می‌دهد و این موضوع یکی دیگر از دلایل استفاده از سامانه کنترل بردار رانش است.

موشک صیاد-۴ توان درگیری با اهدافی تا سرعت ۴۸۰۰ متر بر ثانیه را دارد. این در حالی است که موشک 48N6E2 توان درگیری با اهدافی تا سرعت ۲۸۰۰ کیلومتر را دارد. جالب است بدانید موشک سامانه ضد بالستیک آنتی-۲۵۰۰ توان درگیری با اهدافی تا سرعت ۴۵۰۰ متر بر ثانیه را دارد.

همان‌طور که اعداد به ما نشان می‌دهد موشک صیاد-۴ در بحث ضد بالستیک از موشک سامانه های S-300 و آنتی-۲۵۰۰ برتر بوده و خود را به موشک 48N6DM در سامانه S-400 رسانده است. همچنین توان درگیری با اهدافی همچون جنگنده و کروز را نیز دارد. نمونه دیگری از موشک صیاد-۴ با نام صیاد-۴ B نیز معرفی شده که بردی تا ۲۵۰ کیلومتر دارد. در آخرین تست‌ها، موشک صیاد-4B موفق شده است اهداف را در فاصله ۳۰۴ کیلومتری مورد اصابت قرار دهد.

با توجه به الگوبرداری سامانه باور از S-300 روش هدایت موشک صیاد-۴ نیز باید مشابه سامانه اس-۳۰۰ باشد. روش هدایت مورد نظر Track-via-missile است. در این روش هدایت، موشک ویژگی‌های رادار نیمه فعال (SARH) و هدایت فرمان رادیویی را ترکیب می کند. این روش دارای دقت بسیار بیشتر در اصابت به هدف مخصوصاً در برد زیاد نسبت به دیگر روش‌ها است. این موشک روی تعدادی از موشک های دوربرد زمین به هوا (SAM) از جمله MIM-104 Patriot استفاده شده است.

در مصاحبه فرمانده نیروی پدافند هوایی ارتش ایران درباره تست ۳۰۰ کیلومتر در سال ۱۴۰۱ گفته شده است:

“سامانه باور ۳۷۳ در این آزمایش هدف را در ۴۵۰ کیلومتری کشف کرد. هنگامی که این هدف شناسایی می‌شود، قفل اولیه در فاصله ۴۰۰ کیلومتری انجام و قفل پایدار در فاصله ۳۶۰ کیلومتری انجام می‌دهد، پس از این بود که شلیک انجام و در فاصله ۵ دقیقه‌ای به آن اصابت می‌کند. ما در این آزمایش، پهپادی با سطح مقطع کوچک انتخاب کردیم و با این کار می‌خواستیم بگوییم که این سامانه قادر است کوچک‌ترین هدف با سطح مقطع بسیار کم را شناسایی و منهدم کند، که موفق به انهدام در برد ۳۰۴ کیلومتر شدیم. پهپاد هدف که با یک کار مشترک توسط وزارت دفاع و پدافند هوایی ارتش تولید شده و در این آزمایش به ارتفاع ۴۳ هزار پایی ( ۱۳۷۱۶ کیلومتر) رسید و در آن‌جا مورد اصابت سامانه باور ۳۷۳ قرار گرفت. اگر سایر کشورها بخواهند یک سامانه‌ای با این قدرت را تولید کنند، گاهی اوقات تا ۲۰ سال زمان نیاز دارند، اما توانستیم به مرور این سامانه را ارتقا دهیم تا به برد بیش از ۳۰۰ کیلومتر دست پیدا کردیم؛ بلافاصله پس از این شلیک، تست بالستیک آن را هم انجام دادیم، البته اگر در این آزمایش هم وسواس به خرج نمی‌دادیم می‌توانستیم هدف را در برد ۳۲۰ کیلومتری منهدم کنیم.”

موارد مورد اشاره فرمانده وقت نیروی پدافند هوایی ارتش نشان می‌دهد که ارتقا در باور-۳۷۳ محصور به موشک صیاد-۴ نبوده بلکه تمام زیرسامانه‌ها نیز برای انجام عملیات‌های پیچیده پدافندی و شکار موشک‌های بالستیک ارتقا داده شده و همچنین سرعت موشک صیاد- ۴B نیز افزایش یافته است.

به نظر می‌رسد ارتقاء بعدی که این سامانه نیاز خواهد داشت ساخت موشک‌هایی است که با برخورد مستقیم هدف را نابود کنند. این موشک‌ها برای هدف قرار دادن کلاهک‌های اتمی در خارج از جو مناسب هستند زیرا با اصابت دقیق هدف را به‌صورت حتمی نابود می‌کنند و نیاز به کلاهک بزرگ ندارند و با ساخت موشکی کوچک و چالاک می‌تواند به ارتفاع بالاتر و خارج از جو دست یافت. همچنین این موشک‌ها نیاز به کاونده‌های پیشرفته‌تر و دقیقتر دارند.

مشخصات سامانه پدافند هوایی برد بلند باور-۳۷۳:
برد: + ۳۰۰ کیلومتر
تعداد آتشبار: ۴ فروند موشک
نوع موشک: صیاد-۴ و صیاد- ۴B
رادارها:
– رادار آرایه فازی فعال “معراج-۴” با برد ۴۵۰ کیلومتر
– رادار کنترل آتش پویش الکترونیک فعال صا شیراز
– رادار آرایه فازی و چند منظوره حافظ
– رادار پسیو علیم
خودروی حامل: خوردو تاکتیکی ظفر یا ذوالجناح
تاریخ ورود به خدمت: ۳۱ مرداد ۱۳۹۸
توانایی رهگیری: جنگنده، هلیکوپتر، پهپاد، موشک کروز، موشک بالستیک
ساخت: ایران

مشخصات موشک صیاد-۴:
برد: + ۲۰۰ کیلومتر
سرعت: نامشخص
ارتفاع درگیری: ۲۷ کیلومتر
قطر: ۵۱۵ میلیمتر
طول: ۷/۵ متر
وزن سرجنگی: ۱۸۰ کیلوگرم

مشخصات موشک صیاد ۴B:
برد: + ۳۰۰ کیلومتر
سرعت: ۶/۱ ماخ
ارتفاع درگیری: ۳۲ کیلومتر
قطر: ۵۱۵ میلیمتر
طول: ~ ۸ متر
وزن سرجنگی: نامشخص

مجموعه پوسترهای سامانه پدافند هوایی برد بلند باور-۳۷۳ به زبانهای انگلیسی، روسی، عربی، آذری و کردی: